Lipooti Fakata'u 2016/17

Lipooti Fakata'u 2016/17

 

Ta'u Fakapa'anga

2016/17

Kalasi 'o e Lipooti:

Fakamatala Fakata'u

'Aho: 

Ma'asi 2018

KO E TALATEU MO E VAKAI ‘A E ‘ATITA SENIALE


‘Okuˊou faka’apa’apa keˊu fakahoko atu heni ‘a e Fakamatala Fakata’u ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale (TOAG), ki he ta’u fakapa’anga 2016–17.

Na’e faka’ilonga’i ‘a e ta’u ni ‘aki ‘a hono fakahoko ‘o e ngaahi ngāue faka’atita ki he ngaahi potungaue mo e ngaahi kautaha fakapule’anga pea ‘oatu ai ‘a e ngaahi lipooti mo e ngaahi fale’i tau’ataina mo taau ki he Falealea, Pule’anga, mo e ngaahi komiuniti. Hange ko ia kuo fokotu’u ‘i he ‘emau visone, ko e taumu’aˊ ke ma’u ha pule’anga ‘oku anga haohaoa, taliui mo ‘ata ki tu’a ‘ene ngaahi ngāue fakapa’anga.

Ko e Vakai Fakalukufua

Na’a mau fakahoko ‘a e ngaahi ‘atita anga maheni mo e tauhi tu’utu’uni ‘o hange ko ia na’e palani ki he ta’u 2016-17. Na’e lava ai ke mau ‘atita ‘a e ngaahi fo’i ‘iuniti ‘atita ‘e 22, (‘i he ngaahi Potungaue mo e ngaahi kautaha ‘a e pule’anga), ngaahi fakamatala pa’anga ‘e 24, vakai’i ‘a e ngaahi fo’i ‘atita ‘e 4, fakatotolo makehe ‘e 3 pea mo e ngaahi tohi fakamo’oni ‘e 228.  Ko e ngaahi issue ‘e 268 na’a mau ‘oatu ‘i he ‘emau lipooti pea mo ha fokotu’u ‘e 311 ke fai ha tokanga mo fai ha ngaue ki ai ‘a e kau pule ngaue.

Na’e kakato foki mo e ‘atita ki he ngaahi Fakamatala Pa’anga ‘a e Pule’anga ki he ta’u ‘oku ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2017 pea ‘oatu ‘a e tala fakakaukau ‘a e ‘atita ‘i he ‘aho 15 ‘o Ma’asi, 2018.  Na’e ‘ikai ke maa’usia ‘a e ‘aho kuo tu’utu’uni ‘e he lao, ‘aho 28 ‘o Fepueli, 2018 makatu’unga ‘i he ‘ikai ke ngaue ‘a e ‘ofisi ‘i he uike ua (2) faka’osi ‘o Fepueli tu’unga ‘I he maumau na’e hoko ki he falengaue ‘e he matangi ki Gita.

Hangē pe ko ia ko e aofangatuku faka’atita ‘o e ngaahi ta’u ki mu’a, na’e isiu ‘a e tala fakakaukau ‘ikai haohaoa ‘a e ‘atita. Ko e makatu’unga ko e ‘ikai muimui pau ‘a hono teuteu mo fai ‘o e ngaahi fakamatala pa’anga ki he Ngaahi Sipinga Tauhitohi Fakavaha’apulenga ki he Pa’anga Fakapule’anga, IPSAS, Makatu’unga he Pa’anga na’e ma’u pe fakamoleki, kae ngāue’aki ‘a e founga tānaki atu ki ai ‘o mavahe mei he IPSAS. ‘Oku fakamatala ‘a e ‘Eiki Minisita Pa’anga mo Palani Fakafonua ko e feinga eni ke fokotu’u ‘a e mahu’inga totonu ‘o e ngaahi koloa mo e ngaahi mo’ua ‘o e Pule’anga ‘i he ‘aho 30 ‘o Sune 2016 ki he fakamatala pa’anga ‘o e ta’u fakapa’anga ko ia. ‘Oku ngaue fakataha ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale mo e ‘Ofisi ‘o e Minisita Pa’anga mo Palani Fakafonua ke fakakakato ‘a e ngaue ko eni. Kae lolotonga ‘ene te’eki ai kakatoˊ, ‘e kei tu’u tatau ai pē ‘a e aofanagtuku ‘a e ‘Atita.

Ko e ngaahi ola na’e ma’u Na’a mau ‘atita’i pea lipooti ‘a e ngaahi fakahoko fatongia ‘oku lipooti atu ia ‘I ha lipooti makehe ki he Sea ‘o e Fale Alea, “Fakamatala Pa’anga mo e Tauhi ki he Ngaahi Tu’utu’uni 2016-17” ‘a ia na’e faka’ali atu ‘I he’emau Lipooti Fakata’u ‘o e 2015-16.

Kaekehe, hange ko e ngaahi ta’u ki mu’a, na’e kei nounou ‘aki pe ‘a ‘emau fakahoko fatongia ‘I he ‘ikai ke maa’usia ‘o e palani ki he ta’u.  Ko e pole lahi eni ki he TOAG he na’e te’eki ai ke ma’u ha taukei pe poto’I fe’unga ki he fakahoko ‘o e ‘atita ki he maa’usia ‘o e taumu’a.  ‘Oku mau lolotonga feinga ki ha fa’ahinga faingamalie tem au ala ma’u ke teuteu’I ai ha maheni pe taukei ngaue ‘I he ‘atita ‘o e maa’usia ‘o e taumu’a.

Polokalama Ako Fakalakalaka Fakapolofesinale ‘o e Kaungāue

Na’e hokohoko mai pē ‘a e polokalama ako fakalakalaka fakapolofesinale ‘o e kaungaue lolotonga ‘a e ta’u. Ko e Tokoni ‘Atita Seniale, Lotomo’ua Tu’ungafasi na’e mavahe atu ‘o ako ki hono MA he Tauhitohi Fakapolofesinale ‘I he ‘Univesiti ‘o Niusauele, ‘Aositelelia pea mo e Tokoni ‘Ofisa ‘Atita, ‘Akuila Lomu ki hono BA ‘i he ‘Univesiti ‘o Vikatolia ‘I Uelingatoni, Nu’usila.  ‘Oku kei hokohoko atu pe ‘a e ‘ako ‘a e Tokoni ‘Atita Seniale, Fatafehi Taumoha’apai pea mo e ‘Atita, Filatoa Vailea ‘I Okalani, Nu’usila pea mo Sangahai, Siaina.

‘Oku kei hokohoko atu pe ‘a e ngaahi polokalama ako ‘a e PASAI ‘oku ‘omai ki he TOAG ‘I he ngaahi levolo kehekehe.  ‘Oku ou fie fakamalo’ia ‘a e ngaahi tokoni fakapa’anga kotoa pe mei he Pule’anga ‘Aositellia, ‘o fakafou mai ‘I he Potungaue ki muli. 

 ‘Atita’i ‘o e Ngaahi Fakamatala Pa’anga ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale 2016 – 17.

Kuo kakato ‘a hono ‘atita’i tau’ataina ‘o e ngaahi fakamatala pa’anga ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale ki he ta’u fakapa’anga na’e ngata ‘i he ‘aho 30 ‘o Sune, 2017 pea ‘oku ‘oatu heni ko e konga 4 ‘o e fakamatala fakata’u ni Ko e ‘atita, Grant Thornton New Zealand Audit Partnership, na’a ne fakamo’oni kakato ki he ngaahi fakamatala pa’anga tatau pē mo e ta’u 2016. Ko e toe makamaile eni ko e fakakau ‘o e fakamatala ‘osi ‘atita ‘o e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale ki he ‘ene fakamatala fakata’u ‘o e ta’u pe ko ia.

‘I hono fakakatoa, na’e ‘i lalo pe ‘a e fakakatoa ‘o e fakamole ‘i he patiseti ‘aki ‘a e $85,154, fakafuofua ko e 5%. Ko e pa’anga ko ia ‘oku mei he ngaahi lakanga ‘oku kei ‘atā.

Ko e vave ‘a e kakato ‘o e ngaahi fakamatala pa’anga ‘a e ‘Ofisi ‘Atita, ‘atita’i tau’ataina pea fakamo’oni kakato ‘a e ‘Atita ki he ngaahi fakamatala pa’anga, pea fakahu atu fakataha mo e fakamatala fakata’u ‘a e ‘Atita Seniale, ko ha faka’ilonga ia ‘o e matu’aki mateuteu ‘a e ‘Ofisi ni ke ne tokanga’i pe hono ‘inasi mei he patiseti mavahe mei he Falepa’anga ‘o kapau ‘e ‘i ai ha fokotu’utu’u pehe ‘i he kaha’u.

Polokalama Komipiuta Fo’ou ki he Ngāue Faka’atita, TeamMate

Ko e TeamMate ko e polokalama komipiuta ngāue faka’atita ia ‘oku ngāue lahi ‘aki ‘e he ngaahi ‘ofisi ‘atita lahi. Na’e vakai’i pea fakatau mai ‘a e polokalamaˊni ‘e he ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale ‘i Me-Sune 2015. ‘Oku mau lolotonga fakahoko hono ngāue’aki ‘o e polokalamaˊni pea kuo ngāue’aki ‘e he ngaahi timiˊ he ‘okuˊne tokoni pe mei he palani, ngāue ki tu’a, fakamā’opo’opo, ‘o a’u ki he fai ‘o e lipooti. ‘Okuˊne tokoni ki he kau ‘ofisa ‘atita ‘i he levolo kotoa pē ki he vave ange mo maau ange ‘o e fakahoko ‘o e ‘atita. Kuo kau atu ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale mo e ngaahi ‘Ofisi ‘Atita ‘o e ngahi fonua fakalakalaka ‘i hono ngāue’aki ‘o e polokalama ‘atitaˊni ke tokoni’i ‘ene ngaahi ngāue.

‘Oku lolotonga feinga lahi ‘a e TOAGˊ ke ngāue’aki kakato ‘a e polokalamaˊni pea ‘oku tokoni mai mo e kautaha ‘oku ‘anautolu iaˊ pehē ki he Kautaha ‘a e Ngaahi ‘Ofisi ‘Atita ‘a e Pasifiki, PASAI.

Ko e Ngaahi Pole

Ko e pole lahi taha ke ‘ohake ‘o e pōto’i ngāue ‘o e kaungāue ki he tu’unga lelei mo fakapolofesinale ‘oku fakahoko ‘aki ‘a e ‘atitaˊ ke fenāpasi mo e fiema’u ke a’u ki ai ‘a e ngāue, pea ‘oku mau ‘ilo’i pe ko e fekuki mo e poleˊni ‘e taimi loloa. Ko e hokohoko atu ko ia ‘o e ako ki he kaungāueˊ ‘i he ngaahi founga kotoa pē; ako mo e fakahinohino lolotonga ‘o e ngāue, kalasi ako makehe fakalele ‘e he ‘Ofisi, PASAI, IDI, ako ngāue taimi nounou ‘i he ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale ‘a Nu’usila mo ‘Aositelelia, pea mo e polokalama ako fakapolofesinale ‘a e ‘Ofisiˊ ‘oku fakataumu’a kātoa pe ia ke tali ‘aki ‘a e pole ko ‘eni ‘i he taimi kotoa pē.

Ko homau ivi fakapa’anga ‘a ia ‘oku ‘omai ‘i he patiseti fakata’u ‘a e Pule’angaˊ ‘oku hoko ma’u pe ia ko e pole ki he ’emau ngāue pea pehē ki he tu’u tau’atāiana ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale. Na’e fakafiefia ko e fakalahi ‘o ‘emau patiseti ki he 2014–15 ‘o lava fakatau mai ai ‘a e Team Mate pea hoko mai ai pe ki he totongi fakata’u ki he kautaha ni ‘i he patiseti ‘o e ta’u ni, 2016-17. ‘Oku mau ‘amanaki pē ‘e hokohoko atu hono fakafaingamālie’i mai ‘o ‘emau patiseti fakata’uˊ ke malava lelei ‘a e ngaahi ngāue ‘a e ‘Ofisiˊ tanaki fo’ou mai foki ki ai ‘a e totongi fakata’u ki he kautaha ‘oku ‘a’ana ‘a e Team Mate ki hono tauhi mo fakalakalaka fakata’u.

‘Oku mau fiefia ma’u pe ‘i he tu’u mai ‘a e ngaahi kautaha tokoni fakalakalaka ‘o tokoni ‘i he ngaahi tapa ‘oku ‘ikai malava ‘a ‘emau patiseti fakata’u ‘o fuesia. ‘Oku mau fakatauange pe ‘e hokohoko atu pe hono tokonia kimautolu ‘e he ngaahi kautaha ni ‘i he kaha’u na.

Ko e pole anga maheni pe foki ia ‘a e feinga ‘i he taimi kotoa pē ke kakato taimi totonu ‘a e ngaahi ‘atita pea ko e kupu ‘ikai le’eia ‘a e tōmui hono fakahū mai ‘o e fakamatala pa’anga ke ‘atita’i; fakamatala pa’anga ‘a e Pule’anga, ngaahi fakamatala faka-kuata, ngaahi kautaha fakapule’anga, pea pehē ki he ngaahi poloseki fakalakalaka. Ko ia, kuo mau kamata fakapolokalama’i leva ‘o fokotu’u ‘a e taimi tepile ke kamata ai ‘a e fo’i ‘atita takitaha ‘o tufaki kiate kinautolu ngaahi kautaha pe potungāue ‘oku nau kaunga ki heniˊ na’a tokoni ki hono matatali ‘o e poleˊni.

Ko e Vakai ki he Kaha’u

Ko e feinga ki he fakalakalaka ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Senialeˊ ko e ‘asenita ia ‘oku hokohoko atu pē. Ko e feinga ke langa’i hake ‘a e mafai pōto’i ngāue ‘o e kaungāueˊ ‘a e mahu’inga taha mo fai ki ai ‘a e fakamama’uˊ, he ko ia ia te ne langa’i hake ‘a e tu’unga lelei mo taau ‘o hono fakahoko ‘o e ngaahi ‘atita kotoa pe.

‘Oku mau lolotonga feinga faingamalie ako ngaue ma’ae kau ‘ofisa ma’olunga ki he ngaahi ‘Ofisi ‘Atita ma’olunga mo fakalakalaka ange, kae tautau tefito ki he ‘atita a’usia ‘o e ola.

‘Oku mau lolotonga akoako ke ngāue’aki ‘a e polokalama komipiuta ko ia ko e Team Mate, ki he kotoa ‘o e ‘atita anga maheni mo e ‘atita ki he ngaue fakatu’utu’uni fakataha mo e ngaahi tokoni mei he kautaha ‘oku ‘a nautolu ‘a e polokalama pehe mo e kautaha ‘a e ngaahi ‘ofisi ‘atita fakapule’anga ‘o e Pasifiki, PASAI. ‘Oku mau feinga ke mau ngaue’aki kakato ‘aki ‘a e polokalama ni ‘i he kaha’u vave mai.

Ko e polokalama ako ki he tu’unga fakapolofesinale ‘o e kaungāue ‘oku hokohoko atu pe, ‘i he lolotongaˊni ‘oku lolotonga feinga ‘a e toko 3 ki honau CA pe CPA pea ko e toko 6 ‘okuˊnau ngāue pe ako ki honau ‘uluaki mata’itohi ‘i he va’a USP ‘i Tongaˊni pe Va’a Ako Faka’univesiti ko Tupou. ‘Oku fakalotolahi kiate kinautolu ‘e he ‘Ofisi pea mo e ngaahi tokoni kotoa pē ‘oku mau malava ma’u.

Ko hono toe fokotu’utu’u fo’ou ‘o e fa’unga ‘o e ‘Ofisi na’e ha atu ‘I he lipooti fakata’u 2015-16 na’e kamata ‘I he 2017-18 ‘aki ha va’a ngaue faka’atita pe ‘e 3:  Va’a ‘Atita ‘o e Fakamatala Pa’anga; Va’a ‘Atita ‘o e Maa’usia ‘o e ngaahi taumu’a; Va’a ‘Atita ki he Tauhi ki he Ngaahi Tu’utu’uni.

‘Oku mau ngāue ke vā ofi mo e Kōmiti Pa’anga ‘a e Falealeaˊ pehē ki he Kōmiti Vakai Faka’atita ‘a e Kapinetiˊ tautautefito ki hono siofi ‘o e ngaahi lipooti ‘a e ‘Atitaˊ mo e ha ‘a e ngaahi tali mo e ngaahi ngāue ki he lipooti ‘a e ngaahi sino na’e ‘atita’i. ‘E mātu’aki tokoni eni ki he anga haohaoa, fatongia taliui, mo e ‘ata-ki-tu’a ‘o e kotoa ‘o ‘etau ngaahi ngāue.

‘Oku hokohoko atu ai pē ‘emau feinga tukuingata ki he’emau kaveinga ngāue, ‘a ia na’e kamata ‘i Sanuali 2016 ko e “Anga Haohaoa, Taliui, mo e ‘Ata-ki-tu’a” pea ‘oku kamata pe foki ‘iate kimautolu mo e kotoa ‘o ‘emau ngāue faka’atita, ‘emau ngaahi lipooti mo e ngaahi fale’i pea hoko atu kiate kinautolu ‘oku mau ‘atita’i, hē ‘e mātu’aki ‘aonga ia ki he ngāue fakalukufua ‘a e Pule’anga ko e konga ‘o e ngaahi me’a fua ki hono fakalahi hotau ivi mo ‘etau tupulekina.

Sefita Tangi

AUDITOR GENERAL

 

FAKAHOKO FATONGIA


Fakahoko fatongia

Ko e fatongia maheni ‘o e TOAGˊ ke ‘oatu ‘a e fakamatala tau’atāina kuo fakapapau’i pea mo e fale’i ta’efilifilimānako ki he Sea ‘o e Fale Alea, ‘i he anga hono ngāue’aki mo hono fakamā’opo’opo ‘e he ngaahi Potungāue ‘a e Pule’angaˊ mo e ngaahi ngāue’anga kehekehe ‘a e Pule’angaˊ ‘a e pa’anga fakapule’anga.  Ko e fatongiaˊni ‘oku fakahoko ‘o e ‘atita pea lipooti pē ‘oku fakahoko mo fakamatala’i ‘a e ngaahi ngāue ‘a e pule’angaˊ ‘o fakatatau mo e ngaahi lao, ngaahi makatu’unga fakatauhitohi mo faka’atita fakavaha’apule’anga, pea mo e ola na’e a’usia.

Tefito’i koloa ‘oku ngaohi ‘e he ‘Ofisi

Ko e tefito’i koloa ‘oku ngaohi ‘i he ‘Ofisiˊ ‘i he ta’u ‘oku fakakalakalasi ia ki he kalasi ‘e ono (6):

  • Poupou mo e ngaahi ngāue ki Fale Alea
  • Sivi faka’atita ‘a e ngaahi ngāue fakapa’anga mo e founga ngāue
  • ‘Atita’i ‘o e ola mo e faka’eke’eke makehe
  • Sivi faka’atita ‘o e ngaahi pisinisi ‘a e pule’anga
  • Sivi faka’atita ‘o e ngaahi poloseki fakalakalaka
  • Sivi faka’atita ‘o e fakamatala pa’anga ‘a e pule’anga mo hono sivi ‘a e ola ‘o e fakahoko fatongia

(Fakaikiiki ‘oku hā atu ‘i he 2.1 mo e 3 ‘o e lipooti ko’eni)

Fa’unga ‘o e ‘Ofisi

‘Oku hā atu ‘i he Fakatātā 1 ‘a e fa’unga ‘o e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale (TOAG) ‘i he ‘aho 30 ‘o Sune, 2017.  Ko e va’a ngāue ‘e ono (6) ‘o e Tafa’aki Pule’I mo e Tafa’aki Ngāue Faka’atita, ‘a ia ‘oku tataki ‘e he kau Tokoni ‘Atita Seniale ‘e 6.   Ko e Tafa’aki Pule’i ‘oku tokanga ia ki he pule’i ‘o e ‘ofisiˊ mo e ngaahi ngaue tokoni ki he ngaahi Va’a kehe.    Ko e Tafa’aki Ngāue Faka’atitaˊ ‘oku vahevahe ia ki he va’a ‘e nima; (i) sivi faka’atita ‘o e ngaahi potungāue ‘a e pule’anga mo e ngaahi fakafofonga fakapule’anga, (ii) sivi faka’atita ‘o e fakamatala mo e ngaahi pa’anga tokoni, (iii) sivi faka’atita ‘o e fakamatala pa’anga ‘a e ngaahi kautaha ‘a e pule’anga, (iv) ‘atita ‘a e ngaahi poloseki fakalakalaka, mo e (v) ‘atita ‘a e fakamatala pa’anga ‘a e Pule’anga mo e Vakai’i ‘o e Ola.

Fakamatala ‘o e kaungāue

‘I he lolotonga e ta’u fakapa’anga 2016-17, ko e tokolahi ‘o e kaungāue ki he lakanga pē ‘e 44 pea mo e lakanga ‘oku ‘atā ‘e fitu (7).  Ko e kakai fefine ai ‘e 28 pea mo e kakai tangata ‘e 16.  ‘Oku hā ‘i he Tepile 2 ‘a e kaungāue tu’uma’u ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale (TOAG) ‘o ‘ikai ke lau ai ‘a e ‘Atita Seniale.

Poaki mālōlō mei he ngāue’anga

Lototonga ‘a e ta’u, na’e poaki mālōlō ai ‘a e ‘Atita ko Heleni Malele mei he ngāue’anga ‘i hono 2 ‘o Mē, 2017 keˊne hiki atu ai ki Nu’usila ke fakataha mo hono famili. 

Ngaahi Polokalama Fakalakalaka ma’a e kaungāue

Na’e kei hokohoko atu pē ‘a e tokanga mälohi ‘a e ‘Ofisi´ ki he fakalakalaka fakapolofesinale ‘a e kaungāue ‘i he ngaahi founga kehekehe. Ko e toko nima (5) ‘o e kau ‘ofisa ma’olunga ‘okuˊnau lolotonga feinga ki honau faka’ilonga fakapolofesinale, CA or CPA ‘i Nu’usial mo ‘Aositelelia. Ko e toko nima (5) foki ‘o e kau ‘ofisa ma’ulalo ‘okuˊnau to’o lesoni mei he ‘Univesiti ‘o e Pasifiki Tonga pea mo e Ako Ma’olunga ange ‘a Tonga.

Lolotonga ‘o e ta’u, na’e kau atu ‘a e kaungaue ki he ngaahi polokalama ako na’e tataki ‘e he PASAI, IDI, pea mo e ngaahi kupu fekau’aki mei muli.  Ko e ngaahi ‘elia: effective communication, effective audit of public assets, strengthening the oversight functions of public financial management, cooperative audit on procurement, and preparedness for the implementation of the Sustainable Development Goals, SDGs.

Toko ua (2) ‘i he kau Tokoni ‘Atita Seniale na’a na kau atu ki hono siofi mo vakai’i ‘a e fakahoko fatongia ‘a e ‘Ofisi ‘Atita Seniale ‘o Samoa ‘i he polokalama ‘a e IDI ki he Fa’unga ‘o e me’afua ‘o e fakahoko fatongia, pea ko e taha (1) ‘iate kinaua na’e hoko ko e supavisa ‘i hono siofi mo vakai’i ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita ‘i he ‘otumotu Masolo.

Lolotonga ‘o e ta’u, na’e kau atu ‘a e ‘Atita Seniale ki he Fakataha hono 19 ‘a e PASAI, na’e fakahoko ki Pohnpei, Mikolonesia ‘i ‘Akosi 2016; Fakataha hono 12 ‘a e INTOSAI na’e fakahoko ki Abu Dhabi, ‘i Tisema 2016; pea mo e Fakataha hono 23 ‘a e Kautaha ‘Atita ‘a e Kominiueli na’e fakahoko ki New Delhi, Inidia ‘i Ma’asi 2017.  Na’a ne toe kau atu foki ki he Fakataha hono 16 ‘a e Poate PASAI ‘i Fepueli 2017, na’e fakahoko ki ‘Aokalani, Nu’usila.

Ko e ngaahi poto’i mo e taukei ngaue ne ‘omai ‘e he kau ako mo e polokalama fakalakalaka mo e ngaahi fakataha ‘oku ha atu ‘i ‘olunga na’e tokoni lahi ki he polokalama ako ‘a e TOAG.

 

Fakatātā 1:  Fa’unga ‘o e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale (TOAG) ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2017

 

 

Tepile 1Kaungāue tu’uma’u ‘i he ‘aho 30 ‘o Sune, 2017

Fakahoko fatongia fakapa’anga

‘Oku hā ‘i he Tepile 2 ‘a e fakamatala fakanounou ‘a e ‘esitimeti ‘o e tānaki pa’anga mo e fakamole ‘a e TOAG ki he 2016-17 ‘o fakafehoanaki ki he pa’anga na’e tānaki mo fakamoleki totonu.  Ko e ngaahi mahu’inga fakapa’anga ‘o e fakamatala ‘oku fakahā atu ‘o fakatatau ki he founga tauhitohi ‘oku makatu’unga ‘i he fetongi pa’anga ‘ata’atā pē.

Tepile 2: Fakamatala fakanounou ‘a e tānaki pa’anga mo e fakamole

 

OLA ‘O E NGĀUE KUO LAVA


Kātoa ‘o e lipooti na’e ‘oatu ‘e he ngaahi va’a ngāue ki he 2016-17

‘Oku ha atu ‘i he Tepile 3 ‘i lalo ‘a e fakaikiiki ‘o e kotoa ‘o e koloa ngaohi kuo lava lolotonga ‘a e ta’u.  Ko e ola totonu ‘a e ngaahi ‘atita kuo lava na’e fakaha ia ‘i hono tala ‘o e fakakaukau ‘a e ‘atita, ngaahi tohi ki he kau pule pea mo e ngaahi tohi fakamo’oni.  ‘Oku ‘ikai ke kau heni ‘a e ngaahi ngaue ‘atita na’e kei lolotonga fakahoko ki ai ‘a e ngaue ‘i he ‘ene a’u mai ki he ‘aho 30 ‘o Sune 2017.  Ko e ngaahi ngaue koi a ‘e toki fakahoko atu pe ‘a hono lipooti ‘I ha kakato ‘a e ngaue.

 

Tepile 3:    ko e kātoa ‘o e lipooti na’e ‘oatu ‘e he ‘Ofisi ki he 2016 – 17.

 

Ko e ngaahi fakamatala eni ki he ngaahi koloa ngaohi na’e ‘ikai ma’u ‘a e tāketi ki he 2016-17:

  1. Koloa ngaohi 2, na’e kei hokohoko atu pē ‘a e fakataukei ki he polokalama fo’ou fakakomipiuta ko ia ko e TeamMate. Kau atu ki ai mo e ngaahi ngāue sivi faka‘atita makehe ‘e nima (5) na’e kole mai lolotonga ‘a e ta’u pea kakato pe ‘a e 2 kā ko e 3 na’e kei fakahoko pe ‘a e ngāue ki ai. 
  2. Koloa ngaohi 3, hangē ko e ngaahi ta’u ki mu’a, talu mei hono fokotu’u ‘o e va’aˊni ko e taha eni ha pole ki he TOAG ‘a e ‘ikai ke ma’u ha taukei pe pōto’i fe’unga ke fakahoko ‘a e ngaue ‘atita ki he maa’usia ‘o e taumu’a.
  3. Koloa ngaohi 4, ko e ngaahi ngāue ne palani’i kā na’e liliu ‘i he faka’osinga ‘o e ta’u:
  • Kautaha Vaka ‘Otuanga’ofa (FISA) mo e Poate Taulanga – na’e fili ‘enau ‘atita kehe
  • Kautaha ‘Akau Papa ‘a Tonga – liliu he faka’osinga ‘o e ta’u ki he ‘atita makehe
  • Kautaha ‘oku ne tokangaekina e Koloa Hū atu (TEQM) – bankrupt
  • Poate Liiki ‘a Tonga

‘Ofisa ‘Atita Tau’atāina ‘oku hoko ko e tā sipinga lelei

‘I he feinga ke fakalakalaka ki mu’a ‘a ‘emau pule’i ‘o e ngāue, na’e kei hokohoko atu pē ‘a e Va’a Ngaue Tokoni ‘o e Tafa’aki Pule’iˊ ke pule’i lelei ‘a e fakamoleˊ ko e me’a mu’omu’aˊ ia.  Ko e ngaahi kaveinga ngāue lalahi ke:

  • Fakahoko ‘a e founga pule’i lelei
  • Fa’u mo pukepuke ‘a e ngaahi founga lelei ‘o e fakalele ngāue fakapisinisi
  • Pule’i fakapotopoto ‘a e ngaahi koloa ‘a e ‘Ofisi ‘Atita

‘Oku hā atu ‘i he Tepile 4 ‘i lalo ‘a e tu’unga mahu’inga ‘o e ngaahi ngāue lalahi ‘i ‘aho 30 ‘o Sune 2017.  Hangē ko ia ‘oku hā atuˊ ko e fakamole ki he fakahoko fatongiaˊ ‘a e mā’olunga taha, ko e $888,582.00 ‘i he ta’u pē ko e pēseti ‘e 51 (51%) ‘o e mahu’inga fakakātoa ($1,764,486) ‘o e ngaahi ngāue kehekehe na’e fakahoko ‘e he ‘Ofisiˊ lolotonga ‘a e ta’u 2016-17.

 

Tepile 4: Tu’unga mahu’inga ‘o e ngaahi ngāue lalahi ‘i he ‘aho 30 ‘o Sune 2017

Fakafehoanaki ‘o e pa’anga hūmai totonu mo e hūatu totonu 2012-13 ki he 2016-17

Pa’anga hūmai

Ko e kātoa ‘o e pa’anga hūmai ki he 2016-17 na’e fe’unga mo e $94,500 ‘a ia na’e nounou ‘aki ‘a e $105,500 mei he pa’anga $200,000 na’e ‘esitimeti. Ko e ‘esitimeti ki he pa’anga hūmaiˊ na’e fu’u lahi pē he ko e ‘atita ia ‘o e kotoa ‘o e ngaahi potungāue mo e ngaahi poloseki fakalakalakaˊ ‘oku ‘ikai totongi ia ‘o lau ko e tokoni pe ‘a e Pule’anga.

‘Oku ‘ikai foki ke lava mapule’i ‘e he TOAG ‘a e lahi ‘o e ngaahi kautaha taautaha ‘oku nau fakahū mai ‘enau ngaahi fakamatala pa’anga ke sivi faka’atita pea mo vakai’i lolotonga ko ia ‘a e ta’u.

 

Fakatātā 2:  ‘Okuˊne ‘omi ‘a e fakafehoanaki ‘o e pa’anga hūmai ‘esitimetiˊ mo e pa’anga hūmai totonu ki he ta’u ‘e nima (5) kuohili.

 

Pa’anga hūatu

Ko e ngaahi fakamole ‘a e ‘Ofisiˊ na’e $1,764,486 ‘a ia na’e si’isi’i ‘aki ‘a e $85,514 mei he ‘esitimeti pa’anga fakamole ‘a e potungāue. ‘Oku hā ‘i he Fakatātā 3 ‘i lalo ‘a e fakafehoanaki ‘a e pa’anga fakamole ‘a e potungāue mei he 2012/13 – 2016/17:

 

Fakatātā 3: Pa’anga hūatu ‘esitimeti vs pa’anga hūatu totonu

 

OLA ‘O E NGAAHI VA’A NGĀUE


‘Oku ‘oatu ‘a e fakamatala fakanounou ki he kātoa ‘o e  ola fakalukufua ‘o e ngaahi ngāue na’e fakahoko lolotonga ‘a e ta’u fakapa’anga 2016-17.  Ko hono fakaikiiki ‘oku hā atu ‘i ha lipooti makehe ‘a e ola fakakātoa ‘o e ngāue faka’atita ki he fakamatala pa’anga pea mo e tauhi ki he tu’utu’uni ‘i he lolotonga ‘o e ta’u fakapa’anga ko’eni.    

Va’a Ngāue Tokoni Faka’ofisi

Puituitu’a

Ko e va’a ngāue tokoni faka’ofisiˊ ‘okuˊne fakahoko ‘e ia ‘a e ngaahi ngāue poupou hangē ko e talitali kakai, tauhi ngaahi faile, Tekinolosia Faka-komipiuta (IT), ngaahi ngāue ki he me’a fakakaungāue, fakamo’oni’i ‘o e ngaahi monū’ia ‘o kinautolu kuo nau penisona, ngaahi ‘esitimeti, tufaki ‘o e ngaahi tohi, laipeli, naunau faka’ofisi, nofo’anga, tu’utu’uni kaungāue etc.  ‘Okuˊnau toe fatongia’aki ‘a e Koloa Ngaohi 1: Lipooti ki Fale Alea mo e ngaahi tokoni kehe.

Ko e kaungāue ‘e toko 10 fakakātoa ‘i he va’aˊni ‘o taki ia ‘e he Tokoni ‘Atita Seniale, Lotomo’ua Tu’ungafasi.  Lolotonga ‘a e ta’u na’e folau atu ai ‘a Lotomo’ua Tu’ungafasi mo ha ‘Ofisa ‘e tokotaha ‘i ha faingamalie ako ki he fonua muli pea ko e ‘Atita Seniale pē ‘okuˊne tokanga’i ofi ‘aupito ‘a e va’a ko’eni.

Fakamā’opo’opo ‘o e koloa ngaohi

Na’e palani mo patiseti ‘a e va’a ni ki he koloa ngaohi ‘e 15 ‘i he houa ngāue ‘e 9,073.  ‘I he faka’osinga ‘o e ta’u, na’e lava ‘e he va’a ni keˊnau fakahoko kakato ‘a e koloa ngaohi na’e palani’i ‘i ha houa ngāue fakakātoa ‘e 9,403 ‘o laka ia ‘i he houa fakakātoa na’e patiseti.  Ko e monū he na’e toe tanaki mai mo e houa (470) ‘akinautolu ‘o e kaungaue ‘I he va’a ni na’e toloi atu ‘enau poaki mālōlō ka na’e ‘osi papau ke fakahoko.

‘I he Tepile 5 ‘i lalo ko e kotoa ia ‘o e koloa ngaohi na’e lava ke fakahoko fakafehoanaki ki he Taketi he 2016-17.

 

Tepile 5: Koloa Ngaohi 1 – Lipooti ki Fale Alea mo e ngaahi tokoni kehe

a) ‘Oku kau he ngaahi lipooti ‘a e ‘Atita Seniale ‘a e Palani Fakata’u Tolu, Palani Fakata’u, Patiseti, Lipooti Fakata’u mo e Fakamanatala Pa’anga Fakata’u ‘a e ‘Ofisi ‘Atita. ‘Oku fakakau atu ‘i he lipooti ‘a e Fakamatala Pa’anga Fakata’u ‘oku ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2017 kuo ‘osi ‘atita’i..

e) Ko e ngaahi tokoni kehe faka’atita na’e ‘ike ke patiseti. Kā ko e ngaahi fale’i ki he Komiti Pa’anga ‘a e Fale Alea na’e fakahoko pē ia lolotonga ‘a e ta’u ‘i he taimi na’e fiema’u ai.

f) Ko e ngaahi ngāue tokoni mavahe ko e ngaahi ngāue ia ki he ‘ofisiˊ hangē ko hono fokotu’u ha peesi ‘initaneti faka’ofisiale ‘a e ‘ofisi, tu’utu’uni ngāue ki hono tokanga’i ‘a e ‘ofisi.

 

Ngaahi Lipooti ‘a e ‘Atita Seniale

Na’e fakakakato ‘a hono ‘atita’i ‘o e fakamatala pa’anga ‘a e ‘Ofisi ki he ta’u fakapa’anga 2016-17 ‘i Mē 2018.  ‘Oku hā atu ‘i he konga 4 ‘i laloˊ ‘a e fakamatala pa’anga fakataha mo e talafakakaukau ‘a e ‘atitaˊ.

 

Va’a Sivi Faka’atita ‘a e ngaahi ngāue fakapa’anga mo e founga ngāue

Puituitu’a

‘Oku fakahoko ‘a e sivi faka’atita ‘a e ngaahi me’a fakapa’anga mo e founga ngāue mahu’inga ‘o e ngaahi potungāue, mo e ngaahi fakafofonga ‘o e pule’anga ‘e he tafa’aki ko’eni. 

Ko e kaungāue fakakātoa ‘e toko 12 ‘i he va’aˊni ‘o taki ia ‘e he Tokoni ‘Atita Seniale, Maamaloa Fotofili.

Fakamā’opo’opo ‘a e ngaahi koloa kuo ngaohi

Na’e palani’i ‘e he va’aˊni ha lipooti tohi ki he kau pule ngaue ‘e 40 pea tohi fakamo’oni ‘e 33 pea ‘I he faka’osinga ‘o e ta’u na’e kakatoa ‘a e lipooti tohi ki he kau pule ngaue ‘e 24 pea mo e ngaahi tohi fakamo’oni ‘e 225.  Fakatatau ki he palani ngāue ko e houa fakakatoa ‘e 15,506 ke fakahoko’aki ‘a e ngāue, ka ‘i he ‘osi ‘a e ta’u fakapa’anga na’e ngāue’aki pe ‘a e houa ‘e 14,520.  Na’e si’isi’i ange ‘aki ‘a e houa ‘e 986 mei he houa na’e patiseti tupu mei he kau ngaue na’e to’o ‘enau poaki malolo fakataha ‘enau 2016 mo e 2017 ‘i he fo’i ta’u ngaue ko’eni ‘o Siulai 2016 ki Sune 2017.  Na’e to e ‘i ai foki mo e ‘Ofisa ‘e taha na’e poaki malolo ‘o hiki atu ki Nu’usila lolotonga ‘a e ta’u.  Ko hono fakakatoa na’e uesia ‘a e ‘ikai ke ma’u ‘a e taketi ‘o e ta’u houa ngaue ‘e 986 na’e si’isi’i ‘aki.

 

Tepile 6:  Koloa Ngaohi 2 – Ngaahi lipooti ‘o e ngaahi fakamtala fakapa’anga mo e fakahoko fatongia kuo fakakakato ‘e he va’aˊni:

a) Ngaahi lipooti ki he kau pulengāue ko e ngaahi lipooti pē ia ki he ngaahi potungāue kau ai mo e pa’anga ki he ngaahi vahenga fili.

e) Ngaahi tohi fakamo’oni faka’atita

Neongo iaˊ ka ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi tafa’aki na’e tupunga ai ‘a e ‘ikai ke lava ‘o a’usia ‘a e palani totonu na’e fai ki he ta’u fakapa’anga ko’eni.  ‘Oku kau atu ki ai ‘a e:

  • Ngaahi ‘atita makehe na’e fiema’u ke fai ha ngāue ki ai, mo e ngaahi ‘atita’i ‘o e pensioni pehē foki ki hono fakapapau’i ‘a e ngaahi pa’anga na’e tanaki ‘e he kaungāue fakapule’anga.
  • Na’e kau atu foki a e kaungāue ‘e ni’ihi ki hono fakapapau’i ‘a e koloa tukuma’u ‘a e Pule’angaˊ ki mu’a pea faka’auha pe tuku atu ki tu’a pehe ki he ngaahi ako na’e fakahoko ‘e he PASAI.
  • Tupunga mei he ‘ikai ke fakahoko ‘e he ngaahi potungāue ‘e ni’ihi ‘a e ngaahi fokotu’u fakakaukau ke fakalelei’i’aki ‘a e ngāue faka’atita ‘oku toe fai pē hono ‘a’ahi ‘o e ngaahi potungāue ko ia ‘i he ta’u fakapa’anga lolotonga 2017-18 pea ko e ola ko ia ‘e toki lipooti fakataha.
  • Ko hono ngāue’aki ‘e he kaungāue ‘a e polokalama tekinolosia koia ki hono teuteu’i ‘o e pepangāue ‘a e ‘atita takitaha ‘a ia ko e TeamMate.

‘Okuˊmau hokohoko atu pe ‘a e tali ki he ngaahi fiema’u makehe ‘a e ngaahi potungaue ‘a e pule’anga mei he taimi ki he taimi.  ‘Oku mau malava ‘o ta’ofi ‘a e ngaahi pole ka ke mau lava ‘o fakahoko ‘a e ngaue ‘i he lelei mo e ‘ikai fakamole noa’ia.

Ko e ngaahi liliu fakatekinolosia ‘oku ne hanga ai ‘o uesia ‘a e fakahoko ngaue, ngaahi ‘ilo ‘oku fiema’u ki hono ngaue’aki ‘o e tekinolosia, ngaahi me’a ngaue ‘oku fiema’u kiai pea pehe foki ki he ‘atita ‘e malava ‘o fakahoko mei hono ngaue’aki ‘o e tekinolosia ni.  Ko e pole ko ‘eni ‘oku fiema’u ke tulituli ki he fakalakalaka hono ngaue’aki ‘o e tekinolosia ni ki hono lalanga hake ‘i he ‘emau fakahoko fatongia.  Pea ke fakahoko ma’u pe ha ako fakamahina lolotonga hono fakahoko ‘a e ‘atita ke toe fakalakalakaanga ‘a e ‘ilo ‘a e tokotaha ngaue ‘atita ki he TeamMate. ‘Oku tokanga’i eni ‘e he tafa’aki ‘oku ne tokanga’i ‘a e ngaahi koloa tekinolosia ‘o e ‘Ofisi fakakuata ke nau siofi ‘a e fakahoko fatongia taautaha ‘a e va’a ko’eni pea fokotu’u mai ke fai ha fakalakalaka ‘oka pau ‘e fiema’u.

Va’a Sivi Faka’atita ‘o e maa’usia ‘o e Taumu’a

Puipuitu’a

Ko e ngāue tefito ‘a e tafa’aki ko ‘eni, ke fakahoko ‘a e ‘atita ke vakai’i ‘oku a’usia ‘a e ola na’e makatu’unga ai hono fakahoko ‘a e ngāue koia ‘o fakatatau ki he Kupu 10A ‘o e Lao ‘Atita 2012 (mo hono fakatonutonu).  ‘E malava pē ke fakahoko ‘a e ‘atita fakatotolo makehe pē faka’eke’eke mei ha fakahoko mai mei he kakai, Ngaahi Potungāaue ‘a e Pule’anga, Ngāue’anga ‘a e Pule’anga, Komiti tokangaekina ‘a e Falealea pē ko ha taha pē ‘e ‘i ai ha me’a ‘e tokanga ki ai.

Ko e kaungāue fakakātoa ‘e toko 5 ‘i he va’aˊni ‘o taki ia ‘e he Tokoni ‘Atita Seniale, ‘Utu’one Vena.

Fakamā’opo’opo ‘a e ngaahi koloa ngaohi kuo ngaohi

‘Oku hā atu ‘i he Tepile 7 ‘i lalo, hangē ko e ngaahi ta’u mei mu’a, talu mei hono fokotu’u ‘a e va’aˊni, ‘oku te’eki pē ke ‘osi mo kakato ha ngāue faka’atita ia ki he a’usia ‘o e taumu’a, ‘a ia na’e fokotu’u ke fakahoko.  Ko e te’eki ai ke ma’u ha taukei pe poto’i fe’unga ‘a e kaungāue ke fakahoko ha fo’i ‘atita ‘i ha kaveinga kuo fili ‘i he palani ngaue.  ‘I he faka’osinga ‘o e ta’u, ko e houa fakakātoa ne ngāue’aki ‘e he va’aˊni ko e 5,029.

 

Tepile 7:   Koloa Ngaohi: Lipooti ki Fale Alea, ngaahi ‘atita ki he maa’usia ‘o e taumu’a mo e faka’ee’eke na’e fakahoko ‘e he va’aˊni

  1. Lipooti ‘a e ‘Atita Seniale ‘i he ngaahi ‘atita a’usia ‘o e taumu’a

Ko e kau atu ‘a e kaungāue ‘i he va’a ni mo e ‘Ofisi, ki he ngaahi ako ‘i he ngāue Faka’atita ki he A’usia ‘o e Ola ko e taha ia ‘a e founga ‘oku hanga ‘e he ‘Ofisi ni ‘o fakafaingamālie’i ke ako’i mo fakataukei ‘a e kau ngāue ‘i he va’a ni ki he ngāue Faka’atita ki he a’usia ‘o e taumu’a.  Kuo ‘iai foki ‘a e kau ngāue ‘i e va’a ni kuo nau ‘osi ma’u ha faingamālie ‘o nau ako ngāue ki he ngāue Faka’atita ki he a’usia ‘o e taumu’a ‘i he’enau kau atu ki he ngaahi polokalama ako na’e fakahoko ‘e he Kautaha ‘Atita ‘a e Pasifiki ki he Ngaahi ‘Ofisi ‘Atita pea mo e kau atu ki he ngaahi ‘Atita Fakatahataha ‘a e Kautaha ‘Atita ‘a e Pasifiki ki he Ngaahi ‘Ofisi ‘Atita ki he ‘Atita ki he a’usia ‘o e taumu’a.  ‘Oku ‘iai ‘a e ‘amanaki ‘e lava ke ako ngaue ha ni’ihi ‘o e kau ngaue ‘i he va’a ni ki he ngaahi ‘Ofisi ‘Atita kuo lele lelei ‘a ‘enau fakahoko ‘a e ‘Atita ki he a’usia ‘o e taumu’a.

Talu mei he ta’u 2009, ‘a e kau atu ‘a e ‘Ofisi ni, ki he ngaahi ‘Atita Fakatahataha ki he a’usia ‘o e taumu’a ‘e fā (4) ‘a ia na’e fakahoko ‘ehe Kautaha ‘Atita ‘a e Pasifiki ki he Ngaahi ‘Ofisi ‘Atita ‘i he ngaahi kaveinga felāve’i mo e ngaahi me’a faka’atakai.  Na’e kakato ‘a e ngāue ki he ngaahi lipooti ko ‘eni ‘i Sune ‘o e 2015.  Ka ‘i Siulai 2015 na’e toe fakahoko ai he’e kau ngaue ‘o e va’a ni ha ngaue ki he ngaahi lipooti ke fakapapau’i ‘a e tu’unga lolotonga ‘oku ‘iai ‘a e ngaahi kaveinga ni. 

‘Oku kei hokohoko atu pe ‘a e feinga ‘a e va’a ni ke fakakakato ‘a e ngaahi fo’i lipooti ki he a’usia ‘o e taumu’a.

Sivi Faka’atita ‘o e ngaahi Pisinisi ‘a e Pule’anga

Puipuitu’a

Ko e va’aˊni ‘okuˊne ‘atita’i ‘a e ngaahi pisinisi ‘a e pule’angaˊ ‘a ia ‘oku ma’u ‘inasi ai e pule’anga, vakai’i mo tali ‘a e ngaahi ‘akauni ‘a e ngaahi pisinisi ‘a e pule’anga ‘oku ‘atita’i ‘e ha kautaha ‘atita mei tu’a pea tānaki atu ki heni pea mo e ngaahi sino ngāue ‘i tu’a he pule’anga (NGOs), sino ‘okuˊne tokanga’i e ngaahi sosiaeti sivile mo e ngaahi pisinisi taautaha.

Ko e kaungāue fakakātoa ‘e toko nima (5) ‘i he va’aˊni ‘o taki ia ‘e he Tokoni ‘Atita Seniale, Kelepi Makakaufaki Jr.

Fakamā’opo’opo ‘o e ngaahi koloa ngaohi

 ‘Oku hā ‘i he Tepile 8 ‘i lalo, ‘oku fakahoa heni e lahi ‘o e ngāue na’e palani’i ke fakahoko pea mo e ngāue na’e lava ‘o fakakakato he ta’u fakapa’anga 2016-17. ‘I he faka’osinga ‘o e ta’u, ko e houa fakakātoa ne ngāue’aki ‘e he va’aˊni ko e houa ‘e 4,213.

 

Tepile 8:   Kautaha ngaahi pisinisi ‘a e pule’anga

‘Oku ‘oatu heni ‘a e fakamatala ‘i he vaha’a ‘o e ngaue kuo lava pea mo e ngaue na’e palani’i.

  • Tala Fakakaukau

Na’e fakahoko ‘e he va’aˊni ‘a e fo’i ‘atita fakakātoa ‘e hiva (9) mei he 12 na’e palani’i.  Ko e ‘atita ‘e ua (2) na’e palani ka na’e ‘ikai fakakakato he ta’u ko’eni pea ne toloi ki he 2017-18.  ‘Oku kau heni e Poate ki he Sino’i Pa’anga Malolo ‘a e Fale Alea pea mo e Senita ki he Ngaahi Pisinisi ‘a Tonga (TBEC). Ko e ‘atita’i ‘o e Kautaha Fakatahataha ‘a e Ngaahi Pisinisi ‘a Tonga (TCCI) na’e kei lele ‘o te’eki aofangatuku he ‘osi ‘a e ta’u fakapa’anga.

 

  • Lipooti ki he kau pule ngaue

Ko e lipooti ki he kau pule ngaue ‘e 9 na’e lava ‘o ‘oatu fakatatau ki he lipooti ‘e 9 na’e kakato hono ‘atita’I lolotonga ‘o e ta’u.  Ko e ngaahi lipooti ‘e tolu (3) ne ‘ikai fakakato ‘oku kau ki he ngaahi ‘atita ne ‘ikai fakakato ‘a ia ‘oku ha atu ‘i he tala fakakaukau.

 

  • Vakai’i makehe

Ko e ngaahi ‘atita ‘e ono (6) na’e ‘ikai ke fai hano vakai’i makehe ‘e he ‘atita lolotonga ‘a e ta’u fakapa’anga. Na’e makatu’unga ia ‘i he ngaahi ‘uhinga ko ‘eni:

 

 

  • Fale'i makehe
    Ko e ngaahi ngāue makehe ‘e tolu (3) na’e palani ki ai ‘a e va’a ‘i he ta’u fakapa’anga.  Na’e tupu ‘a e palani ki he fo’i ngāue fale’i ‘e 3 ko’eni mei he lahi e ngaahi ngāue na’e fakahoko ‘e he ‘Atita Seniale ‘i he ngaahi ta’u kuohili.  Lolotonga ‘a e ta’u, ko e fo’i ngāue fale’i makehe pe ‘e ua (2) na’e fakahoko:Fale’i makehe
  • Fakatau atu ko ia ‘e he Pule’anga ‘a e Kautaha ‘Akau Papa ‘a Tonga; mo e
  • Ngāue makehe ki he Poate Liiki ‘a Tonga (TNRL) ‘I he ta’u ‘e fā (4) kuohili.

 

‘I he ‘osi ‘a e ta’u, ko e TFPL pe na’e lava ‘o fakakakato ‘a e ngāue ki ai kā ko e TNRL ‘oku kei hokohoko atu pē ‘a e ngāue ki ai.

Poloseki Fakalakalaka

Puipuitu’a

Ko e poloseki fakalakalaka´ ko e ngaahi poloseki ia mo e ngaahi ngäue ‘oku fakapa’anga ia mei he nō pea mo e tokoni ki he ngaahi Potungāue, ngaahi ngaue’anga, mo e ngaahi fakafofonga ‘a e Pule’anga. Ko e lahi taha e ngaahi Poloseki kuo ‘osi ‘atita’i ko e fakapa’anga ia mei he Pangike ‘a mamani pea moe Pangike fakalakalaka ‘a ‘Esia.

Ko e tefito’i ngāue ‘a e va’a ko’eniˊ ko hono ‘atita’i mo fakapapau’i ‘oku muimui pau ‘a e ngaahi poloseki ki he ngaahi aleapau mo e fiema’u ‘a e ngaahi kautaha tokoniˊ.

Ko e kaungāue fakakātoa ‘e toko fā (4) ‘i he va’aˊni ‘o taki ia ‘e he Tokoni ‘Atita Seniale Le’ole’o, Sisilia Fe’iloaki.

Fakamā’opo’opo ‘a e ngaahi koloa kuo ngaohi

Na’e kakato kātoa ‘a e fo’i ngāue ‘atita ko ia ‘e 18 na’e palani’i.  ‘I he faka’osinga ‘o e ta’u, ko e houa fakakātoa ne ngāue’aki ‘e he va’aˊni ko e houa ‘e 4,630.  ‘Oku hā ‘i Tepile 9 ‘a e fakaikiiki ‘o e ngaue kuo lava.

 

Tepile 9:   Koloa Ngaohi – Poloseki Fakalakalaka

Fakamatala Pa’anga ‘a e Pule’anga mo e Sivi ‘o e Ola ‘o e Fakahoko Fatongia 

Puipuitu’a

Ko e va’aˊni ‘oku fakafatongia’aki hono ‘atita’i ‘o e ngaahi Fakamatala Pa’anga ‘a e Pule’anga pea mo hono vakavakai’i ‘o e fa’unga fakahoko fatongia ‘o e ngaahi Potungāue ‘a e pule’aga. Ko e ngaahi fatongia ko’eni ko e konga pē ia ‘o e ngaahi fatongia tu’utu’uni ‘o e ‘Atita Seniale ‘a ia ‘oku fakamafai’i ‘e he Lao ki he ‘Atita ‘a e Pule’anga 2007 (mo hono fakatonutonu ‘I he 2012).

Ko e kaungāue fakakātoa ‘e toko fā (4) ‘i he va’aˊni ‘o taki ia ‘e he Tokoni ‘Atita Seniale, Luseane ‘Aho.

Fakamā’opo’opo ‘o e ngaahi koloa kuo ngaohi

Ne kakato hono ‘atita’i ‘o e Fakamatala Pa’anga ‘a e Pule’anga ki he ta’u fakapa’anga 2015-16 pea mo e Pa’anga Talifaki ‘a Tonga ki he ongo ta’u 2012-13 mo e 2013-14 ‘o a’usia ai e ngaahi tala fakakaukau tau’atāin mo e lipooti tohi ki he kau taki ngāue.  Na’e kekekehe’aki e fo’I lipooti tohi ‘e taha (1) ki he taki ngāue ‘o e ola e sivi faka’atita ne fakahoko ‘I he 2016-17 ‘a ia ne ‘ikai maa’usia tupu mei he kei lolotonga fakahoko e ngāue faka’atita ‘o toki fakakakato ia hili e ‘aho 30 ‘o Sune.

Ko e houa fakakātoa ‘e 5,000 na’e tākei ki ai ‘e ngāue’aki ki hono a’usia ‘o e ngaahi ola kuo fokotu’u ma’a e va’a ko ‘eni, ‘i hono fakahoa ki he houa ‘e 5,393 na’e ngaue’aki totonu

Tepile 10: Fakamatala pa’anga ‘a e pule’anga mo e fua ‘o e fakahoko fatongia

 

a. Ko e tala fakakaukau tau’atāina ‘a e ‘Atita ‘i he Pa’anga ‘a e Pule’anga(1) mo e Pa’anga Talifaki ‘a Tonga hili e kakato hono ‘atita’i(2);

e. Ko e Lipooti ki he kau taki ngāue ‘o e ola e sivi faka’atita ne fakahoko ki he Fakamatala Pa’anga ‘a e Pule’anga (1), Pa’anga Talifaki ‘a Tonga (2) pea mo e vakavakai’i e fa’unga fakahoko fatongia ‘a e ngaahi Potungaue ‘a e Pule’anga (4)

f. Ko e ngaahi setifikeiti ‘a e ‘Atita hili hono ‘atita’i ‘a e ngaahi lipooti fakakuata ‘a e Pa’anga ‘a e Pule’anga  (3)

 

FAKAMATALA PA'ANGA 'A E 'OFISI 'O E 'ATITA SENIALE KUO 'OSI 'ATITA'I


‘I hono liliu faka-Tonga ‘e he ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale

 

LIPOOTI ‘A E ‘ATITA SENIALE

‘Oku ‘oatu ‘e he ‘Atita Seniale ‘a e lipooti ko eni fakataha mo e ngaahi fakamatala fakapa’anga ‘o e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale ‘o Tonga ki he ta’u ngata ‘i he ‘aho 30 ‘o Sune 2017 mo e lipooti ‘a e ‘atita ki ai.

 

Tu’unga ‘o e Ngāue

Ko e ‘Atita Seniale ko e ‘atita pule ia ‘a e pule’anga, ‘oku ne fakahoko ‘a e ngaahi ‘atita fakapa’anga, ‘atita fai pau mo e ‘atita’i e ola ‘o e ngaahi pa’anga ‘a e pule’anga.  ‘Oku kau heni ‘a e ‘atita mo e lipooti ‘o e ngaahi ola ki he Fale Alea ‘o fou ‘i he ‘Eiki Sea ‘o e ngaahi tu’unga fakapa’anga ‘o e Ngaahi Potungāue ‘a e Pule’anga, Ngaahi Kautaha Fakafofonga, Ngaahi Kautaha ‘a e Pule’anga mo e ngaahi poloseki fakalakalaka; pea mo toe vakai’i mo hono tali ‘o e ngaahi fakamatala pa’anga kuo ‘atita’i ‘o e ngaahi kautaha ‘a e pule’anga ‘a ia kuo ‘atita’i ‘e he ngaahi kautaha ‘atita taautaha.

‘I he ‘aho 6 ‘o Sanuali, 2014 ko e kotoa ‘o e kaungāue ‘oku nau ‘i he malumalu ‘o e pule ‘a e ‘Atita Seniale talu mei hono fakatonutonu ‘a e Lao ki he ‘Atita ‘a e Pule’anga 2012.

 

Pule Lelei Fakakautaha

‘Oku ‘ikai ha ‘akauni pangikē mavahe ma’ae ‘Ofisi ‘o e ‘Atita.  ‘Oku tauhi pe ‘e he Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakafonua ‘a e kotoa ‘o e ngaahi ‘akauni pangike ma’ae kotoa ‘o e Ngaahi Potungaue ‘a e Pule’anga fakalukufua.  Ko ia ai ‘oku fakatahataha’i ‘a e founga tauhitohi ki he Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakafonua.  Na’e ngāue’aki ‘e he ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale ‘a Tonga ‘i he taimi ko ‘eni ‘a e founga ngāue lolotonga ki hono teuteu’i ‘o e ngaahi fakamatala fakapa’anga.

‘Oku fiema’u ‘a e kotoa ‘o e ngaahi potungāue fakapule’anga ke tauhi ‘a e ngaahi tatau ‘o e ngaahi lekooti fakatauhitohi ‘i he taimi ‘oku fakahoko ai ha totongi ‘o e ngaahi fakamole.  ‘Oku fiema’u ke fakahoko he mahina kotoa hono fakafehoanaki ‘o e tohi vouti ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita ki he Potungaue Pa’anga mo e Palani Fakafonua.  ‘Oku fokotu’u ‘e he Potungaue Pa’anga mo e Palani Fakafonua ‘a e ngaahi tu’utu’uni ki he kotoa ‘o e ngaahi me’a fakapa’anga ‘a e Pule’anga ke muimui kotoa ki ai.

 

Fakamo’oni hingoa ki ai ‘a e Sefita Tangi ko e ‘Atita Seniale ‘i he ‘aho 3 ‘o Me, 2018

‘I hono liliu faka-Tonga ‘e he ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale

 

Grant Thorntorn

Lipooti ‘a e ‘Atita Tau’ataina

 

Ki he ‘Eiki Sea ‘o e Fale Alea ‘o Tonga

 

Lipooti ‘i he ngaahi fakamatala pa’anga

Kuo mau ‘atita’i ‘a e ngaahi fakamatala fakapa’anga ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale ‘o Tonga ‘I he peesi 7 ki he 10, ‘a ia ‘oku kau ki ai ‘a e Fakamatala ‘o e Ngaahi Pa’anga ne tānaki mo e ngaahi fakamole mo e fakamtala ‘o e fakafehoanaki ‘o e mahu’inga ‘o e Patiseti mo e Mahu’inga Totonu ki he ta’u ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2017 mo ha fakama’opo’opo ‘o e ngaahi tefito’I taumu’a ngaue fakatauhitohi mahu’inga mo e fakamatala fakamahino kehe.

Fatongia ‘o e ‘Atita Seniale

‘Oku tokanga’i ‘e he ‘Atita Seniale ‘a hono teuteu ‘o e ngaahi fakamatala fakapa’anga ‘o fakatatau ki he ngaahi “Founga  Ngaue Fakatauhitohi Angamahine” ‘oku ngāue’aki ‘e he Poate ‘i he Sekitoa Pule’anga Fakavaha’apule’anga (IPSSB) pea mo e pule’I fakaloto’I potungaue ‘a ia ‘oku tu’utu’uni ‘e he ‘Atita Seniale ‘oku fiema’u kae malava ‘a hono teuteu ‘o e ngaahi fakamatala fakapa’anga ‘a ia ‘oku ‘atā mei he fakamatala hala, tupu mei ha kākā pe fehalaaki.

 

Fatongia ‘o e ‘Atita

Ko homau fatongia ke ‘oatu ha fakakaukau fekau’aki mo e ngaahi fakamatala fakapa’anga ko ‘eni ‘o makatu’unga ‘i he’emau ‘atita.  Na’e fakahoko ‘emau ‘atita ‘o fakatatau mo e Ngaahi Tu’unga Fakavaha’apule’anga ‘o e ‘Atita (Nu’usila).  ‘Oku fiema’u ‘e he ngaahi tu’unga koi a ke mau fai pau mo e ngaahi fiema’u faka’efika pea fokotu’utu’u mo fakahoko ‘a e ‘atita ke a’usia ha fakapapau fakapotopoto fekau’aki pe ko e ngaahi fakamatala fakapa’anga ‘oku ‘atā mei he fakamatala hala.

‘Oku kau ki he ‘atita ‘a hono fakahoko ‘a e ngaahi founga ngāue ke ma’u ha fakamo’oni faka’atita fekau’aki mo e ngaahi mahu’inga ko ia ‘oku fakahā ‘i he ngaahi fakamatala fakapa’anga.  Ko e ngaahi founga ngāue ko ia kuo fili ‘e makatu’unga ia ‘i he fakahoko tu’utu’uni ‘a e taha ‘atita, kau ai ‘a hono sivi’i ‘o e ala fai ha fakamatala matu’aki hala ‘o e ngaahi fakamatala fakapa’anga tupu mei ha kaka pe fehalaaki.  ‘I hono fakahoko ‘o e ngaahi sivi’i ‘o e ngaahi fakatu’utamaki koi a, ‘e fakakaukau’i ai ‘e he taha ‘atita ‘a e pule’i fakaloto’i potungaue ‘oku fekau’aki mo e teuteu ‘o e ngaahi fakamatala fakapa’anga ‘o e sino koia ‘a ia te ne ‘oatu potupotu tatau ‘a e ngaahi me’a ‘a ia ‘oku nau fekau’aki koe’uhi ke fo’u ha ngaahi founga ngaue faka’atita ‘a ia ‘oku taau mo e ngaahi ‘atakai, kae ‘ikai ke taumu’a ke ‘oatu ai ha fakakaukau ‘i he ‘aonga ‘o e pule’i fakaloto’i ngaue ‘a e sino koia.

‘Oku toe kau foki ki he ‘atita ‘a hono sivi’i ‘a e taau ‘o e ngaahi tefito’i taumu’a ngaue fakatauhitohi kuo ngaue’aki mo e fakapotopoto ‘o e ngaahi esitimeti fakatauhitohi, kae pehe ki hono sivi’i ‘a hono ‘oatu ‘o e ngaahi fakamatala fakapa’anga.

‘Oku mau tui ko e fakamo’oni faka’atita kuo mau ma’u mai ‘oku fe’unga ia mo taau ke ne tuku mai ha makatu’unga ki he’emau fakakaukau faka’atita.

Kehe ange mei homau fatongia ko e ‘atita ‘oku ‘ikai ha’amau va mo e, pe ngaahi kaunga ‘i he, ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale ‘o Tonga.

 

Fakakaukau Faka’atita

‘I he’emau fakakaukau, ko e ngaahi fakamatala pa’anga ‘i he peesi 7 ki he 10 ‘oku nau fakaha totonu ‘i he tapa mahu’inga kotoa ‘a e tu’unga fakapa’anga ‘o e Ngaahi Pa’anga ne tanaki mo e Ngaahi Fakamole mo e Fakamatala ‘o e Fakafehoanaki ‘o e Mahu’inga ‘o e Patiseti mo e Mahu’inga Toton ki he ta’u ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune 2017, ‘o fakatatau ki he ngaahi “Founga Ngaue Fakatauhitohi Angamaheni” ‘oku tukumai ‘e he Poate ‘i he Sekitoa Fakavaha’apuleanga (IPSSB).

Fakangatangata hono ngaue’aki ‘emau lipooti

Ko e lipooti ni ‘oku fakataumu’a pe ia ki he Hou’eiki Memipa ‘o e Fale Alea ‘o Tonga, ko e Sino Pule.  Kuo kakato ‘emau ngaue faka’atita na’e fakahoko pea koe’uhi ke mau fakaha ‘a e lipooti ‘atita ki he Hou’eiki Memipa ko e Sino Pule, ‘a e ngaahi me’a ‘oku fiema’u kiate kimautolu ke fakaha ‘i he lipooti ni ‘o ‘ikai ‘i ha toe ‘uhinga kehe.  ‘I he tu’unga kakato kuo fakangofua ‘e he Lao, ‘oku ‘ikai ai ke mau tali ke toe ngaue’aki ‘e ha taha ‘a e lipooti nip e ko e tala fakakukau kuo mau fokotu’u, tukukehe pe ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale pea mo e Hou’eiki Memipa, ko e Sino Pule.

 

Fakamo’oni Hingoa: Grant Thornton

Grnat Thornton New Zealand Audit Partnership

‘Aokalani, Nu’usila

3 ‘o Me 2018

‘I hono liliu faka-Tonga ‘e he ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale

 

 

FAKAMATALA ‘O E NGAAHI FATONGIA

Ko e Founga Tauhitohi ‘o e Pule’anga ‘o Tonga ma’ae kotoa ‘o e ngaahi potungaue fakapule’anga fakalukufua, kau ki ai ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale, ‘oku fakatahataha’i ia ‘i he Potungaue Pa’anga mo Palani Fakafonua.  Ko e fakamatala a’anga ‘a e pule’anga fakalukufua ko e tefito’i fatongia ia ‘a e Potungaue Pa’anga mo Palani Fakafonua.  Ka koe’uhi, ko e fiema’u ‘a e Kupu 33 ‘o e Lao ki he ‘Atita Fakapule’anga ‘i hono fakatonutonu, ‘oku teuteu ai ‘e he ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale ha ngaahi fakamatala fakapa’anga ‘o makatu’unga ‘i he Ngaahi Tu’unga Fakatauhitohi Fakavaha’a pule’anga ‘a e Sekitoa Pule’anga, (IPSAS), ‘o hange pe ko ha sino fakalao ia ‘oku mavahe mei he Pule’anga.  ‘Oku tui ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Senale ko e founga ngaue lelei eni pea ‘oku totonu ke hoko ia ko e founga ke lalaka ai ki mu’a ‘a e kotoa ‘o e ngaahi potungaue fakapule’anga ke teuteu’i ‘enau ngaahi fakamatal fakapa’anga fakata’u ko e konga ‘o ‘enau ngaahi lipooti fakata’u.

‘Oku ou tali ‘a e tokangaekina ‘a e tu’unga totonu ‘o engaahi fakamatala fakapa’anga ‘o e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale, hono ngaahi kakano, ‘enau fai pau ki he Lao ki he ‘Atita Fakapule’anga 2007 (‘i hono fakatonutonu) mo e Ngaahi Tu’unga Fakatauhitohi Fakavaha’apule’anga ‘a e Sekitoa Pule’anga (IPSAS).

‘I he ‘eku tui ko e fakamaala ‘oku ha ‘i he ngaahi fakamatala pa’anga mo e ngaahi fakamatala ‘oku fakakau atu ‘i he ngaahi fakamatal koi a ‘oku ‘ata totonu mei ai ‘a e ngaahi ngaue ola fakapa’anga ‘a e ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale ki he ta’u ‘oku ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2017.

 

Fakamo’oni hingoa ki ai ‘a:                                                 Kaunga fakamo’oni ki ai ‘a:

Sefita Tangi                                                                       Kelepi Makakaufaki

‘ATITA SENIALE                                                                 SUPAVAISA ‘O E ‘AKAUNI

‘I he ‘aho 3 ‘o Me, 2018                                                     ‘I he ‘aho 3 ‘o Me, 2018

 

 

 

Fakamatala ‘o e ngaahi pa’anga ne tānaki mo e ngaahi pa’anga fakamole

Statement of Cash Receipts and Payments

Ki he ta’u ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2017

For the year ended 30th June 2017

 

Fakamatala ‘o e fakafehoanaki ‘o e mahu’inga patiseti mo e mahu’inga totonu

Statement of Comparison of Budget and Actual Amount

ki he ta’u ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2017

for the year ended 30th June, 2017

 

Ngaahi nouti ki he fakamatala pa’anga

Notes to the Financial Statement

Ki he ta’u ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune, 2017

For the year ended 30th June, 2017

1. NGAAHI TU’UTU’UNI NGĀUE FAKATAUHITOHI (ACCOUNTING POLICIES)

a) Makatu’unga ‘o e teuteu (Basis of Preparation)

Na’e teuteu’i ‘a e ngaahi fakamatala fakapa’angaˊ ‘o fakatatau ki he Founga Fakatauhitohi Fakamāmani Lahi ma’ae pule’anga ‘i he Makatu’unga Fakapa’anga ‘o e Tauhitohi.  Na’e ngāue’aki ‘a e ngaahi tu’utu’uni ngāue fakatauhitohi (The financial statements have been prepared in accordance with Cash Basis IPSAS “Financial Reporting under the Cash Basis of Accounting.” The accounting policies have been applied consistently throughout the period).

 

e) Sino Lipooti (Reporting Entity)

Ko e ngaahi fakamatala fakapa’anga ma’aha sino ‘i he sekitoa fakapule’anga: ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale Tonga (ko e ‘TOAG’).  Ko e ngaahi fakamatala pa’anga ‘oku fakamahino pau ‘i he lao fekau’aki (ko e Lao ki he ‘Atita Fakapule’anga 2007 ‘i hono fakatonutonu).  Ko eni ia ‘okuˊne fa’u ‘a e TOAG ‘a ia ‘oku pule’i ‘e he pule’anga fakafonua ‘o Tonga.  Ko e fatongia tefiot ‘o e TOAG ke tuku atu ha ngaahi ngāue faka’atita ke tokoni ki hono tokanga’i mā’olunga ‘o e ngāue’aki ‘o e ngaahi sino’i pa’anga fakapule’angaˊ mo e ngaahi naunau (The financial statements are for a public sector entity: Tonga Office of the Auditor General (the ‘TOAG’). The financial statements encompass the reporting entity as specified in the relevant legislation (the Public Audit Act 2007 as amended). This comprises the TOAG which is controlled by the national government of Tonga. The principal activity of the TOAG is to provide audit services to assist the executive supervision of the use of public funds and resources).

 

‘Oku ‘ikai ngāue’aki ‘e he TOAG ha’aˊne ‘akauni pangikē pē ‘a’ana.  ‘Oku tauhi ‘e he Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakafonua ‘a e kotoa ‘o e ngaahi ‘akauni pangikē ma’ae kotoa ‘o e Ngaahi Potungāue Fakapule’anga Fakalukufua o ha fatongia faka-falepa’anga fakatahataha ‘a ia ‘okuˊne pule’i ‘a e ngaahi fakamole pa’anga kuo fakahoko ‘e he kotoa ‘o e ngaahi potungāue lolotonga ‘o e ta’u fakapa’anga.  Ko e ngaahi fakamole kotoa ‘oku totongi ‘i he ‘akauni ko’eni, ‘a ia ‘oku fakahā ia ‘i he Fakamatala ‘o e Ngaahi Pa’anga ne Tānaki mo e Ngaahi Fakamole.  ‘Oku ‘ikai fakahoko ha ngaahi fakamole ‘e ha fa’ahi hono tolu mei tu’a (The TOAG does not operate its own bank account. The Ministry of Finance and National Planning maintain all bank accounts for all Ministries, Departments and Agencies (MDAs) and a centralized treasury function administers cash expenditures incurred by all departments during the financial year. All payments are made on this account, and are disclosed in the Statement of Cash Receipts and Payments. There are no payments by external third parties).

 

 

f) Pa’anga Ngāue’aki (Reporting Currency)

Ko e pa’anga ‘oku ngāue’aki ko e Pa’anga Tonga (The reporting currency is Tongan Pa’anga).

2. PATISETI ‘O E NGAAHI PA’ANGA KUO FAKAHŪ ATU KI HE NGAAHI NGĀUE ‘A E PULE’ANGA (BUDGET APPROPRIATIONS)

 

Ko e patiseti ma’ae TOAG ‘oku pule’i ia ‘o fou ‘i ha ‘akauni fakatahataha ‘oku pule’i ‘e he ‘Ofisi ‘o e Fale Pa’anga.  ‘Oku ‘ikai pule’i ‘e he TOAG ‘a e pa’anga ko ‘eniˊ kā ‘oku tuku atu ia ‘e he ‘Ofisi keˊne tokanga’i ki he’ene ngaahi ngāue ‘i hono teuteu ‘a e pepa poupou mo fakamafai ki he’en fakamole pea fakahū ki he Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakafonua ke totongi (Amounts appropriated to TOAG are managed through a central account administered by the Office of the Treasury. These amounts are not controlled by TOAG but are deployed on the Office’s behalf by the central account administrator on presentation of appropriate documentation and authorization).

 

3. ‘AHO ‘O E FAKANGOFUA (AUTHORISATION DATE)

Ko e gnaahi fakamatala fakapa’angaˊ na’e fakangofua ia ‘i he ‘aho 3 ‘o Mē, 2018 ‘e he ‘Atita Seniale (The financial statements were authorised on 3rd May, 2018 by the Auditor General).

 

4. PA’ANGA MO’UA MAI (ACCOUNTS RECEIVABLE)

‘Oku fe’unga kātoa mo e $14,000 ‘a e pa’anga mo’ua mai ngata ki he ‘aho 30 ‘o Sune 2017.  Ko e Kautaha Fe’ave’aki Meili ‘a Tonga - 2012/13, 2013/14, 2014/15 & 2015/16 ($8,000); Kautaha ‘oku ne Tokangaekina e koloa hūatu - 2014/15($2,000); Tonga Asset Management Association Limited – 2015/16 ($2,000); Civil Society Forum Tonga – 2014/15 ($2,000). (Payments yet to be received as of 30th June 2017 totaled to $14,000.  Tonga Post & Fast Print – 2012/13, 2013/14, 2014/15 & 2015/16 ($8,000); Tonga Export Quality Management Limited-2014/15($2,000); Tonga Asset Management Association Limited – 2015/16 ($2,000); Civil Society Forum Tonga – 2014/15 ($2,000)).

 

5. KOLOA TU’U’ANGA MO E NAUNAU (PROPERTY PLANT AND EQUIPMENT)

Ko e noutiˊ ‘oku kau ki ai mo hono fakahā kakato ‘a e koloa, naunau mo e me’angāue ‘i hono totongi totonu pea to’o mei ai e holo hono totongi ki hono ngāue’aki.  Ko e holo ko eniˊ ‘oku hā ‘oku ngāue’aki ia ‘i he founga laine hangatonu ki he kalasi koloa ko ia.  (The notes include the disclosure of property, plant and equipment stated at cost less accumulated depreciation.  Depreciation is disclosed using the following straight line methods on asset classes:)

 

 Ko e tu’unga ‘o e holo ‘i he tu’unga ‘o e koloaˊ ‘oku makatu’unga ia ‘i he vaha’ataimi ‘oku ‘aonga ai ‘a e koloa. (Depreciation rates are based upon the expected useful life of assets).

 

Ngaahi Komipiuta (Computers)                                                                          50%

Naunau Fale mo e Ngaahi Naunau Kehe (Furniture and Fitting)                            10%

Ngaahi Saliote Misini (Motor Vehicles)                                                               25%

Naunau ‘Ofisi (Office Equiment)                                                                       10%

 

 

6. ALEAPAU LISI KUO FOKOTU’U (OPERATING LEASE COMMITMENTS)

‘Oku lolotonga ‘i ai ‘a e lisi kuo fokotu’u ki hono ngāue’aki ‘e he TOAG mo e aleapau lisi ko eni (The TOAG currently have an operating lease for their offices with the following lease commitments):

 

7. ‘ULUAKI PATISETI MO E PATISETI AOFANGATUKU (ORIGINAL AND FINAL BUDGET)

‘Oku fa’u ‘a e patiseti kuo fakangofua ‘i he makatu’unga fakatauhitohi tatau (makatu’unga ‘i he pa’anga), makatu’unga fakama’ala’ala tatau, mo e vaha’ataimi tatau (mei he ‘aho 1 Siulai 2016 ki he 30 Sune 2017) ‘o e ngaahi fakamatala fakapa’anga.  Ko e ‘uluaki patiseti na’e fakangofua ia ‘i ha ngāue fakalao. (The approved budget is developed on the same accounting basis (cash basis), same classification basis, and for the same period (from 1 July 2016 to 30 June 2017) as for the financial statements. The original budget was approved by legislative action.)

Ko e mahu’inga totonu fakakātoa ‘o e fakamole na’e si’i hifo ia ‘i he ‘uluaki patiseti na’e fakangofua ‘e he ngāue ‘a e fale alea. (The actual total expenditure was less than the original budget approved by legislative action).

 

Contents

Contents

Postal Address

Tonga Office of the Auditor General
Tupou College Old Boys Building

P.O. Box 50, Maamaloa
Vaha'akolo Road
Nuku'alofa
Tonga

 

S5 Box