'Atita Makehe Fika 1/2018

special1

TOHI FAKAMANATU

(Memorandum)

‘Atita Makehe ‘o e Ngaahi ‘Ēlia Fakapa’anga na’e Fakahū atu ‘i he Tohitangi ki he Falealea, Fika 1/2018

 

Fakafe'iloaki

Na’a ke me’a mai ‘Eiki Sea, tohi ‘o e ‘aho 25 ‘o Sune 2018, na’e “tali ‘e he Fale Alea ke ‘omai ‘a e ngaahi kaveinga ne tokanga ki ai ‘a e tohi tangi ki he ‘Atita Seniale ke fakatokanga’i ‘i he‘ene palani ngāue ‘o e ta’u fakapa’anga hoko” ‘a ia ko e ta’u lolotonga ia, 2018/19. Na’a ku vakai ki he tohi tangi kakato, pea na’a ku aofangatuku ke fakakau ki he ‘eku palani ngāue 2018/19 ‘a e ngaahi ‘ēlia ‘oku ‘oatu ‘i he Tepile 1 ‘i lalo ‘i he Ola ‘o e ‘Atita. Ko e ngaahi ‘ēlia leva ‘oku fakamā’opo’opo atu ‘i he Tepile 2, na’a ku aofangatuku ‘oku makatu’unga kinautolu ‘i he ngaahi tu’unga fakalao mo faka-fakamaau’anga pea ko ia na’e ‘ikai fakakau ia ki he ‘atita makeheʹ ni.

Ko e ngaahi ‘ēlia ‘oku fakakau ‘i he ‘atita makehe ko ‘eni, ‘oku angamaheni pe ‘enau kau hono ‘atita’i. Ka neongo ia, ‘i hono fakapapau’i kuo fakahoko ‘a e ngāue mo hono ngaahi totongi, ‘oku fai ‘a e falala na’e faipau honau fakahoko´ ki he founga ngāue totonu pea totongi atu ai ‘o e ngaahi fakamole ko ia´.

 Founga ‘Atita (Audit Approach)

Na’e fakahoko ‘a e ‘atita makeheʹ ni ‘i he founga “’atita faipau ki he lao”, (compliance audit), ‘a ia ‘oku fekau’i mai ‘e he Lao ki he ‘Atita Fakapule’anga 2007 – “tokanga’i ‘a e faipau ki he ngaahi fiema’u ‘a e lao ‘okuʹ ne pule’i ‘a e fakalele mo e pule’i ‘a e pa’anga mo e ngaahi koloa ‘a e Pule’anga”, (kupu 10(4)).

Na’e fakahoko ‘a e ‘atita ʹni ‘o fakatatau mo e founga ‘atita fakavaha’apule’anga, ISSAI, ki he ‘atita faipau ki he lao ‘a ia kuo mau anga maheni ki ai. ‘Oku fiema’u ‘e he ngaahi makatu’unga ko ia´ ke mau fokotu’utu’u mo fakahoko ‘a e ‘atita´ ke ma’u ‘a e ngaahi fakamo’oni fe’unga mo taau ki he tu’unga faipau ki he lao mo tu’utu’uni ‘oku ne pule’i ‘a e ngāue ko ia.

Na’e vakai’i mo fakapapau’i ‘a e ngaahi founga ngāue na’e fakahoko. Na’e fakatatau leva ia ki he founga ngāue totonu kuo tali mo ngāue’aki fakatatau ki he lao mo e ngaahi tu’utu’uni ki he ngāue takitaha.

Na’e fai foki ‘a e fe’iloaki mo e talanoa mo kinautolu kau faitu’utu’uni, pehē kiate kinautolu na’e kau hangatonu ki ai ‘a e ngaahi tukuaki’i.

Ko e pole faingata’a na’a mau fetaulaki mo ia ‘i he ngāueʹ ni ko e lēkooti matu’aki kaunga hangatonu ki he ‘atita – na’e ‘ikai fa’a ‘i ai ha lēkooti; mo e/pe ‘ikai ‘omai ‘a e lēkooti.

Ngaahi Makatu’unga Angamaheni:

‘Oku ou toe fokotu’u atu heni ‘a e ngaahi makatu’unga angamaheni ko ‘eni´ fekau’aki mo hono totongi atu ‘o e ngaahi fakamole ‘a e Pule’anga´ ‘a ia ‘oku fekau’aki hangatonu mo e fakahoko ‘o e ‘atita makeheʹ ni;

  • Ko e ngaahi fakamole kotoa pē ‘a e Pule’anga na’e palani ki ai, pea fokotu’u hono pa’anga ki he patiseti fakata’u, ‘a ia ‘oku ne fakangofua ke totongi mei ai ‘a e ngaahi fakamole ko ia;
  • ‘Oku tu’uma’u ‘a e falala ‘a e ‘Atita ki he taau, fe’unga, mo e mālohi ‘o e ngaahi founga ngāue ki hono totongi ‘o e ngaahi fakamole ‘a e Pule’anga. (Ko e ngaahi matavaivai kuo tau fou mai ai ‘oku lahi taha ‘ene hoko meiate kinautolu kaungāue ‘oku nau fakahoko ‘a e ngaahi founga ngāueʹ ni).
  • Ko e ngaahi aleapau ngāue mo e Pule’anga ‘oku ‘atita’i makehe ko ‘eniʹ, ‘a ia ‘oku totongi mei he pa’anga fakapule’angaʹ, ko hono ngaahi tu’utu’uni mo e ngaahi founga ngāue´,(regulations, policies, and instructions) ‘oku ‘i he ongo lao ko ‘eniʹ: (i) Lao ki he Ngāue Fakapule’anga 2002; pea mo e (ii) Lao ki hono Pule’i ‘a e Pa’anga ‘a e Pule’anga 2002. ‘Oku fakamahino lelei ai ‘a e kehekehe ‘o e aleapau ngāue kuo pau ke fakafou ki he Komisoni Kau Ngāue Fakapule’anga, (Lao ki he Ngāue Fakapule’anga 2002), mo e aleapau ngāue ke fakafou ki he Kōmiti Fakatau Fakapule’anga, (Lao ki hono Pule’i ‘a e Pa’anga ‘a e Pule’anga 2002). Ko e ongo sino ma’u mafaiʹ ia, pea ke fakahoko ‘a e ngaahi ngāue ki he ngaahi aleapau ngāue´ ni ki he ongo sino ma’u mafai ko iaʹ, ke kakato mo faipau ki he laoʹ hono fakahoko ‘o e ngaahi aleapau ngāue kuo tali ‘e he Kapinetiʹ.
  • ‘Oku ‘ikai ‘atita’i ‘e he ‘Atita Seniale ‘a e ngaahi Tu’utu’uni Ngāue Fakapule’anga, (Government Policies), ‘a ia ‘oku kau heni ‘a e Ngaahi Tu’utu’uni ‘a e Kapineti. ‘Oku fakangatangata pe ‘a e ngāue ‘a e ‘Atita Seniale ki hono ‘atita’i ‘oku faipau hono fakahoko ‘o e ngaahi tu’utu’uni ko ia, (policy implementation), “ki he ngaahi fiema’u ‘a e lao ‘okuʹ ne pule’i ‘a e fakalele mo e pule’i ‘a e pa’anga mo e ngaahi koloa ‘a e Pule’anga”. (Ref.: (i) Public Audit Act 2007; and (ii) International Standards of Supreme Audit Institutions, ISSAI 11: INTOSAI Guidelines and Good Practices Related to SAI Independence).

 

FIKA (Tohi Tangi)

NGAAHI ‘ELIA (To’o mei he Tohi Tangi)

NGAAHI FAKAMO’ONI FAKA’ATITA

2.1.1.1

“Aleapau Ngāue ‘a Paula Piveni Piukala mo e Potungāue Ako & Ako Ngāue, Nōvema 2015 – ‘Epeleli 2016 ($200,000/māhina ‘e 5).”

 i.     ‘Ikai faipau ki he “Kupu 16(5) mo e Kupu 17-19, Ngaahi Tu’utu’uni ki he Pa’anga ‘o e Lao ki hono Pule’i ‘o e Pa’anga ‘a e Pule’anga (Fakatonutonu) 2010”, ‘i hono foaki ‘a e Aleapau Ngāue ‘a Paula Piveni Piukala (‘i ‘olunga).

  1. ‘Oku fokotu’u fakatapau ‘i he tohi tangi´ na’e ‘ikai faipau eni ki he Ngaahi Founga Ngāue Fakafalepa’anga 2010, (Public Finance Management Act (Treasury Instructions 2010) kupu 16(5), 17, 18, mo e 19.

e)  Na’e tali ‘e he Kapinetiʹ ‘i he ‘aho 16 ‘o ‘Okatopa, 2015 ‘a e kole ‘a e Potungāue Ako mo e Ako Ngāue´ ke fa’u ‘a e polokalama fakakomipiuta, “Tonga Education Management and Monitoring Integrated Information System (TEMMIIS)”. Ke foaki ‘a e ngāue ko ‘eni ke fakahoko ‘e Paula Piveni Piukala, ngāue’aki ‘a e founga “Fili ‘o ha Ma’u’anga ‘e Taha” (Single Source Selection, SSS) ‘o e Fakatau Fakapule’anga pea ko e totongi ko e $200,000 ‘o kau ai mo e ako’i ‘o e kau ngāue mo e totongi nofo ki he ngāue māhina ‘e nima, mei ‘Okatopa 2015 ki Fepueli 2016. Ko e totongi fakapa’anga ke tokanga ki ai ‘a e Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakafonua.

f)  Ko e aleapau ngāue ko ‘eni´ ‘oku ‘i he malumalu ia ‘o e Lao ki hono Pule’i ‘o e Pa’anga ‘a e Pule’anga, 2002; mo hono tu’utu’uni                      -  Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau Fakapule’anga 2015:

h)  Patiseti ha sino’i pa’anga fe’unga, (Tu’utu’uni 16 ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau Fakapule’anga 2015):  Na’e tu’utu’uni ‘a e Kapineti ke tokanga ‘a e Potungāue Pa’anga ki he sino’i pa’anga ke totongi’aki ‘a e ngāueʹ ni.

i)  Palani Fakatau Fakaangaanga, (Procurement Proposal, Tu’utu’uni 19 ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau Fakapule’anga 2015):  Na’e teuteu’i pea fakahū ‘a e Palani Fakatau Fakaangaanga ki he Va’a Fakatau, (Procurement Division), (Falepa’anga) ‘i he ‘aho 23 ‘o ‘Okatopa, 2015.

k)  Fili ‘o ha Ma’u’anga ‘e Taha (Single Source Selection, SSS; Tu’utu’uni 62’o e  Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau Fakapule’anga 2015):  Na’e fakahū ‘e he Potungāue Ako mo e Ako Ngāue ‘a e tohi fakamatala’i ‘o e ‘uhinga ‘oku ngāue’aki ai ‘a e founga SSS, fakataha mo e ngaahi fakamatala poupou tānaki mai fakatatau ki he fiema’u ‘a e Tu’utu’uni ko ‘eni.

l)   Na’e vakai ‘a e Kōmiti Polokiameni ‘a e Pule’anga ki he palani fakatau ko ‘eniʹ pea na’e toe fakahoko ‘e he Potungāue ‘a e fakalelei ki he ngaahi ola (specific deliverables in the Terms of Reference). Na’e tali ‘e he Kōmiti Polokiameni ‘a e palani fakatau ko ‘eni ‘i he ‘aho 10 ‘o Nōvema, 2015.

m)    Na’e fakamo’oni leva ‘a e Aleapau Ngāue ‘i he ‘aho 13 Nōvema, 2015 – ko e CEO Le’ole’o, Raelyn ‘Esau, ma’ae Pule’angaʹ mo e Potungāueʹ, pea mo Paula Piveni Piukala ma’ana pē.

n)     Na’e totongi kotoa ‘a e totongi ‘o e Aleapau Ngāue mei he patiseti ‘a e Potungāue Ako mo Ako Ngāue 2015/16, vouti si’i, “Totongi kau ngāue mataotao mo e tokoni fakatekinikale”.

ng)  ‘I he vakai ki he kakato mo e tonu ‘o e ngaahi vausia totongi´, na’e ‘ilo’i ai na’e ‘ikai tonu ‘a e tukuhau pa’anga hūmai na’e to’o meia Paula Piveni Piukala. Hangē na’e ‘ikai fakapapau’i ‘a e tukuhau totonu ki he tokotaha totongi tukuhauʹ ni, (taxpayer). Na’e tā ‘a e konga ko e tukuhau PAYE pea tukuhau ta’ofi (withholding tax 15%) ‘a e konga. Koe’uhi pē ke kakato ‘a e ngāueʹ ni, na’a mau toe fika’i ‘a e tukuhau totonu, fakatatau ki he Lao Tukuhau Pa’anga Hūmai, 2007. Ko e tukuhau ta’ofi 15% ‘oku ngāue’aki ki he totongi ‘o e aleapau ngāue ʹni. Ko ia ai na’e totonu ke totongi ‘a e tukuhau fakakātoa ko e $30,000.00, ka neongo ia na’e totongi pē ‘a e $27,526.45 ‘o nounou ‘aki a’e $2,473.55. 

Aofangatuku ‘a e ‘Atita:  Na’e fakafiemālie ‘a e faipau hono fakahoko ‘o e Tu’utu’uni ko ‘eni ‘a e Kapineti ‘o fakatatau ki he Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau Fakapule’anga 2015, (Procurement Regulations 2015).

 Ko e fehalaaki pe ‘i hono fika’i mo to’o ‘a e tukuhau totonu mei he totongi ‘o e pa’anga hūmai ‘a Paula Piveni Piukala hangē ko ia ‘oku fakamatala atu ‘i ‘olunga.

  ii.     Ko e ola na’e fokotu’u mo ma’u ‘e he Potungāue mei he ngāue na’e totongi ki ai ‘a e $200,000, na’e fenāpasi pe mo e fakamole?

a)   Na’e ‘ikai ma’u ha lekooti ‘e he ‘Atita fekau’aki mo e a’usia, pe ‘ikai, ‘o e ngaahi taumu’a (objectives) na’e fokotu’u ‘i he Aleapau Ngāue (in the Terms of Reference, TOR). Na’e ‘ikai ha lipooti fakamatala fakatapau ki he ngāue na’e fai, tautautefito ki he kakato pe ta’ekakato ‘o e koloa ngaohi (output) na’e tu’utu’uni ke ngaohi fakatatau ki he Aleapau ngāue (final project report was one of the project specified output);

Aofangatuku ‘a e ‘Atita:  Na’e ‘ikai ha lekooti fe’unga mo taau ‘o e ola na’e ma’u mei he ngāue na’e totongi ki ai ‘a e fakamole $200,000 ko ‘eni. ‘Okuʹ ne fakangatangata ai ‘a e ngāue ‘a e ‘Atita (limitation to the scope of audit) ‘i he feinga vakai tau’atāina ki he a’usia ‘o e ngaahi ola na’e palani, fenapasi mo e lahi ‘o e fakamole.

2.1.1.2

 “Aleapau Ngāue ‘a ‘Ikani Taliai & Potungāue Ngaahi Ngāue Fakalotofonua, ‘Akosi 2017 (AUD148,000, ofi he $300,000/māhina 24).”

 i.     ‘Ikai faipau ki he “Lao ki hono Pule’i ‘a e ngaahi Pa’anga ‘a e Pule’anga mo hono ngaahi Tu’utu’uni.

a)  Na’e ‘i ai pe ‘a e fokotu’utu’u ‘a e Potungāue ki he Ngaahi Ngāue Fakalotofonua´, lolotonga ‘a e 2015-16 ki he fakalakalaka ‘o e sipoti, pea ke ‘i ai ha tokotaha fe’unga ke tokanga ki he ngāue fakalakalaka ko iaʹ.

e)  Na’e tali ‘e he Kapineti, ‘i he ‘aho 5 ‘o Mē, 2017 ‘a e lakanga ko e Talēkita ‘o e ‘Apiako ki he Ngaahi Sipoti Fakafonua, (Director of National Sports Institute). Na’e tali fakataha ai pe foki ke fokotu’u hangatonu ‘a ‘Ikani Taliai ki he lakanga´ ni mo hono vāhenga ko e $60,000.00, pa’anga ‘Aositelēlia, (AUD), ki he ta’u.

f)  Na’e toe tali pe ‘e he Kapineti ‘i he ‘aho 21 ‘o Siulai 2017 ke tānaki atu mo e ngaahi monū’ia kehe, fakakātoa ko e AUD$14,000.00. Kimui mai ai, koe’uhi na’e ‘ikai ma’u ha fale nofo’anga pule’anga ke ne nofo ai, na’e toe tānaki atu moe AUD$12,000 totongi nofo’anga ki he ta’u. Fakakātoa leva ‘o hono vāhenga mo e ngaahi monū’ia kehe ko e AUD$86,000.00, (AUD$172,000 ki he ta’u ‘e ua)

h)  Ko e fakahoko hono fokotu’u, mo e aleapau ngāue, ‘o e lakanga fo’ou´ ni ‘oku tu’utu’uni ki ai ‘a e Lao ki he Ngāue Fakapule’anga, 2002. Ka neongo ia, na’e ‘ikai fakafou hono fakahoko ‘o e aleapau ngāue´ ni ki he Komisoni kau Ngāue Fakapule’angaʹ. Ko ia ai, na’e ‘ikai ha toe vakai tau’atāina ‘a e Komisoniʹ ki he taau mo e fe’unga ‘o e vāhenga mo e ngaahi monū’ia keheʹ ni.

i)  Ko e liliu pa’anga Tonga, (TOP), ‘o e ngaahi monū’ia´ ni ngāue’aki ‘a e fetongi pa’anga ‘i he aleapau ngāue, .6144, ‘oku pehēʹ ni:

Tefito’i vāhenga, TOP$97,656.25, kātoa ‘o e ngaahi monū’ia kehe, TOP$42,317.70, pea fakakātoa tefito’i vāhenga mo e ngaahi monū’ia kehe, TOP$139,973.95 ki he ta’u. Ko e vakai tau’atāina ‘a e ‘Atita´ ki he lahi ‘o e me’a’ofa´ ni makatu’unga ‘i he fekāinga’aki pe (relativity alone), ‘io, ‘oku ma’olunga ange ‘a e me’a’ofa´ ni.

k)  Na’e fakamo’oni ‘a e Aleapau Ngāueʹ ni ‘i he ‘aho 4 ‘o ‘Akosi 2017 kae kamata lau mei he ‘aho 1 ‘o Siulai, 2017. Na’e fakamo’oni ‘a Ms Lu’isa Manuofetoa ma’ae Potungāue mo e Pule’anga fakafofonga’i ‘a e CEO ‘o e Potungāue pea ko ‘Ikani Taliai ma’ana pē.

l)  Ko e ngaahi fatongia ‘o e lakangaʹni, (“Post Description”),‘a ia ko e konga ‘o e Aleapau Ngāueʹ ni na’e fakamo’oni ki ai ‘a e ‘Eiki Minisitā ‘o e Potungāue ‘i he taimi ko iaʹ, Hon Samiuela ‘Akilisi Pōhiva, ‘aho 8 ‘o ‘Akosi 2018, pea mo ‘Ikani Taliai ma’ana pē ‘i he ‘aho 4 ‘o ‘Akosi, 2018.

m)  Na’e fakahū ‘a e aleapau ngāueʹ ni ki he Va’a Fakatau, (Procurement Division), (Falepa’anga) pea na’e fakafoki mei ai he ‘oku ‘ikai kau ia ‘i he ngaahi ngāue ‘oku ‘i he malumalu ‘o e Ngaahi Tu’utu’uni ki he Fakatau Fakapule’anga 2015, Procurement Regulations 2015).

n)  Na’e ‘ikai toe fakahū ‘a e Aleapauʹ ni ki he Komisoni ‘a e Kau Ngāue Fakapule’angaʹ kae fakahoko pea fakamo’oni pē ia ‘e he kau Taki ‘o e Potungāue, fakamatala ki ai ‘i ‘olunga.

ng)  Na’e totongi ‘a e Aleapau Ngāueʹ ni ‘i he ta’u fakapa’anga 2017-18 mei he patiseti pē ‘a e Potungāue Ngaahi Ngāue Fakalotofonua. Ko e kātoa ‘o e totongi na’e fai ki he Talēkita ‘Apiako ‘o e Ngaahi Sipoti Fakafonua, ‘Ikani Taliai, ‘i he ta’u fakapa’anga ko ‘eni na’e kātoa, TOP$136,331.13, tānaki mo e $10,660 totongi nofo, kai mo e me’alele na’e totongi ki he kau “suppliers” ia. ‘Oku fenāpasi pe mo e Aleapau Ngāueʹ, fakataha mo e pēseti fetongi pa’anga ‘o e ‘aho totongi takitaha.

o)   Mahu’inga ke fakatokanga’i, ko e Aleapau Ngāueʹ ni ‘oku totonu ke ne totongi tukuhau PAYE, fakatatau ki he Lao Tukuhau Vāhenga 2007, tatau pē mo e tokotaha ngāue faka-pule’anga. Ka ‘oku ‘ikai ko e totongi tukuhau ta’ofi, (15% withholding tax) hangē ko ia na’e fakahoko lolotonga ‘a e 2017-18 mo e kamata atu ko ‘eni ‘o e 2018-19.

p)    Ko ia ai na’e nounou ‘a e totongi tukuhau ‘a e Talēkita ‘Apiako ‘o e Ngaahi Sipoti Fakafonua ‘i he 2017-18 ‘aki ‘a e TOP$13,984.75 pea ‘oku taau ke totongi fakafoki ia ‘i he ta’u lolotongaʹ ni, 2018-19.

Aofangatuku ‘a e ‘Atita:   Ko e Tu’utu’uni Kapineti ki he fokotu’u ‘o e lakanga Talēkita ‘Apiako ‘o e Ngaahi Sipoti Fakafonua mo e tokotaha ke fokotu’u ki ai mo hono ngaahi monū’ia na’e ‘ikai faipau hono fakahoko ki he  Lao ki he Ngāue Fakapule’anga, 2002, hono Ngaahi Tu’utu’uni, mo hono Ngaahi Founga Ngāue. Ko e tō nounou eni ‘i he kau Taki ‘o e Potungāue Ki he Ngaahi Ngāue Fakalotofonua ‘a ia na’a nau fakahoko ‘a e ngāue ko ‘eni ‘i he taimi ko iaʹ.

‘Oku ‘i ai foki mo e fakatonutonu ki he tukuhau totonu ke totongi, 2018-19, mo fakakakato ‘a e tukuhau ‘o e 2017-18.

  ii.     Ko e vakai ki he ola ‘o e ngāueʹ ni ‘i he ‘uluaki ta’u kuo kakato, fakatatau ki he Ngaahi Ola Tefito, (Key Result Areas), kuo fakatapau ‘i he Aleapau Ngāue.

Aofangatuku ‘a e ‘Atita:  Na’e ‘ikai ha lekooti ‘e ma’u ‘e he ‘Atitaʹ fekau’aki mo e tu’unga malavalava mo e fakalakalaka ki he a’usia ‘a e Ngaahi Ola Tefito (Key Result Areas) na’e fokotu’u ki he lakangaʹ ni. ’Oku fakangatangata ai pē ‘a e ‘atita, (limitation to the scope of audit) ‘i he feinga vakai tau’atāina ki he ‘ēlia ko ‘eni.

2.1.1.3

“Aleapau Ngāue ‘a Tevita Musika Koli, ‘Akosi 2017 (lau ‘aho $105 he ‘aho)”.

‘Ikai faipau ki he “Lao ki hono Pule’i ‘a e ngaahi Pa’anga ‘a e Pule’anga mo hono ngaahi Tu’utu’uni.

a)   ‘Oku fakataha’i pē ‘a e vakai ki he ongo ‘ēliaʹ ni, fika 2.1.1.3 mo e 2.1.1.4,  he na’e fakahoko fakataha kinaua ‘i he Tu’utu’uni pē ‘e taha.

e)     Na’e tali ‘e he Kapineti ‘i he ‘aho 9 ‘o ‘Akosi 2017 ke faka’ilonga’i ‘a e TOP$6 miliona mei he polokalama “Ngaahi Tokoni Fakapa’anga ‘a e Pule’anga, (Government General Fund), vouti si’i “Tokoni Pa’anga ki he Sipoti”, (Grant for Sporting Activities), $26 miliona ‘i he patiseti ‘a e Potungāue Pa’anga mo e Palani Fakafonua, Vouti 8, ke mafai ki ai mo tokanga’i ‘e he Kōmiti ki hono Fakalakalaka ‘a e Ngaahi Koloa ‘a e Pule’anga, (Government Facilities Committee for Development, GFCD) ‘o totongi mei ai ‘a e  ngaahi fakamole ki he Paaka Va’epopua pea mo e Mala’e Tāpulu Fakavaha’apule’anga.

f)     Na’e tali ai pē foki ‘e he Kapinetiʹ ‘i he ‘aho 30 ‘o ‘Akosi, 2017 ke fakahoko ‘e he Va’a ‘Akauni mo e Kaungāue ‘o e ‘Ofisi ‘o e Palēmiaʹ ‘a e tokanga ki he ngaahi fakamole mo e fakangāue’i ‘o e kaungāue. Pea ko e tukuange ‘o e pa’anga ke kei fai pē ia ‘e he Potungāue Pa’anga mo Palani Fakafonua, pea ke kei ‘atita’i pē ‘e he ‘Ofisi ‘o e ‘Atita Seniale.

h)   Na’e tali ‘e he Kapineti ‘i he ‘aho 30 ‘o ‘Akosi, 2017 ‘a e ngaahi lakanga fo’ou (9), mo e kaungāue fo’ou (9), ki he ngaahi lakanga ko iaʹ, ko e kaungāue ki hono langa ‘o e mala’e tāpulu mo e paaka. Kau foki ‘i he kaungāue fo’ouʹ ni ‘a Tevita Musika Koli ‘i he lakanga ko e Park Works Supervisor/Designer & Heavy Machine Operator, ‘i he vāhenga ko e $30 ki he houa pea mo totongi fakafoki ange ‘ene tikite vakapuna he ‘oku lolotong nofo ia mo ngāue ‘i Hawaii.

i)  Na’e fakakakato ‘a e ngaahi aleapau ngāueʹ ni pea fakamo’oni hingoa ki ai ‘a Taniela Kula, ‘i he lakanga ko e “Chief Project Supervisor”, ma’ae Kōmiti GFCD, pea mo e kaungāueʹ ni ki he’ene takitaha aleapau ngāue, ‘aho 4 mo e 6 ‘o Sepitema, 2017.

k)  Ko e fokotu’u ‘o e ngaahi lakanga lau’aho ko ‘eni ‘oku ‘i he malumalu ia ‘o e Lao ki he Ngāue Fakapule’anga, 2002, mo hono ngaahi tu’utu’uni mo e founga ngāue. Ko hono fakahoko ‘o e Tu’utu’uniʹ ni na’e totonu ke kakato pea fakahū ki he ‘Ofisi ‘o e Kau Ngāue Fakapule’anga, ke nau vakai mo fiemālie ki ai fakatatau ki he founga ngāue kuo fokotu’u. ‘Oku te’eki ai ke vakai mo lekooti ‘e he ‘Ofisi ‘o e Kau Ngāue Fakapule’anga ‘oku ‘i ai ha kau ngāue pehēʹ ni.

l)  Neongo foki na’e tali ‘a e lakanga fo’ou ‘e hiva, (9), pea mo e kau ngāue fo’ou ‘e toko hiva, (9), ka ko e toko tolu (3) na’e ‘ikai fai ha totongi kiate kinautolu ‘i he ngaahi ‘uhinga kehekehe pē; (i) ‘Etuate Lavulavu, (ii) ‘Automalo Tupou, mo (iii) Sione Kava. Ko e toenga’o e toko ono, (6), na’e ma’u pē ‘enau vahe lolotonga ‘a e 2017-18 fakatatau ki he ‘enau takitaha aleapau ngāue.

m)  Ko e fakamatala kakato ki he Pa’anga Hūmai mo e Pa’anga Hūatu ki he ta’u fakapa’anga 2017-18, (Statement of Receipts and Payment for the year ended 2017-18) ‘o e ongo ngāueʹ ni na’e anga pehēʹ ni:

Mala’e Tāpulu Fakavaha’apule’anga mo e Paaka Va'epopua

Fakamatala Pa'anga Hūmai mo e Hūatu

Ki he ta'u na’e ngata ‘i he ‘aho 30 Sune 2018

 Pa'anga Hūmai

6,000,000

(Tali ‘e he Kapineti 'i he 'aho 9 ‘o ‘Akosi, 2017 ke faka’ilonga’i 'a e $6 miliona mei he polokalama 4, Ngaahi Tokoni Fakapa’anga ‘a e Pule’anga, (Government General Fund), vouti si’i, Tokoni Pa’anga Ki he Sipoti, (Grant for Sport Activities),  $26 miliona ‘i he Patiseti ‘a e Potungaue Pa’anga mo Palani Fakalotofonua ke fua mo totongi mei ai ‘a e ngaahi fakamole ki he mala’e tāpulu mo e paaka Va'epopua).

 

 

Pa'anga Hūatu

 

Vāhenga mo e 'Ovataimi

90,778

Me'atokoni mo e ifi (sikaleti)

9,574

‘Utu ngaahi mīsini lalahi mo e ngaahi me'alele

58,870

Monomono ngaahi mīsini lalahi mo e ngaahi me’alele

9,958

Naunau langa mo e ngaahi me’angāue

19,249

Misini Kosi

3,540

Poulu ngoue (Pots Plant)

6,100

Makamaka tanu

2,948

'Uhila

188

Telefoni

723

Vai

316

Folau fakalotofonu ('Eua)

340

Kātoa e Pa’anga Hūatu

 $202,584

(Mei he lekooti fakapa’anga 'a e Va’a ‘Akauni 'a e Potungāue Pa'anga)

 

Aofangatuku ‘a e ‘Atita:   Na’e tali ‘e he Kapineti ‘a e sino’i pa’anga ke totongi mei ai ‘a e ngaahi fakamole, mo e ngaahi lakanga fo’ou, ‘o e ongo ngāue lalahi ko ‘eni, mala’e tāpulu mo e paaka. Ko hono fakahoko ‘a e tu’utu’uniʹ ni ma’ae Kōmiti ki hono Fakalakalaka ‘a e Ngaahi Koloa ‘a e Pule’anga, GFCD, na’e fakahū pea tali ‘e he Kapinetiʹ. ‘Oku taau ke toe fakahū ki he Komisoni ‘a e Kau Ngāue Fakapule’angaʹ ‘a e ngaahi aleapau ngāue´ ni ke nau vakai ki ai pea mo lēkooti foki ‘a e kau ngāue fo’ouʹ ni fakatatau ki he Public Service Policy Instructions 2C.1.

2.1.1.4

 “Tu’utu’uni Kapineti Fika 917 he ‘aho 30 ‘o ‘Akosi 2017 ke fakangaue’i ha toko 9.”

 

“‘Ikai faipau ki he “Lao ki hono Pule’i ‘a e ngaahi Pa’anga ‘a e Pule’anga mo hono ngaahi Tu’utu’uni”.

 

 

“’Oku mātu’aki ta’efe’unga ke feinga ‘a e Minisitā ke fakangāue’i hono fāmili.”

 

2.1.1.5

 Fokotu’utu’u ke toe fakahoko ha Aleapau Ngāue hono 2 ‘a Paula Piveni Piukala … ($100,000/māhina ‘e 3).

‘Ikai faipau ki he “Lao ki hono Pule’i ‘a e ngaahi Pa’anga ‘a e Pule’anga (Fakatonutonu) 2010 mo hono ngaahi Tu’utu’uni”. 

a)  Na’e ‘osi kamata ‘a e ngāue ki he aleapau ngāue fo’ou ko ‘eni pea ‘oku te’eki ai ke kakato.

e)  Ko ia, ‘oku mahu’inga ke faipau ki he “Ngaahi Tu’utu’uni ‘o e Fakatau Fakapule’anga 2015” pea ke toki kamata mo totongi ‘a e ngāueʹ ni.

2.1.1.6

“Fakangāue’i ‘ikai ha Aleapau Ngāue ‘a e Fale’i Fakalao ‘a e Palēmia, Lopeti Senituli, ‘Epeleli 2018 (feinga ke vahe ‘i he vāhenga Takingāue, $73,000”.

a)  ‘Oku lolotonga feinga’i ke kakato pea mo aofangatuku ‘a e aleapau ngāue ki he Fale’i, Lopeti Senituli, neongo kuoʹ ne ‘osi ngāue mai ia.

e)  Ko e aleapau ngāueʹ ni ‘oku ‘i he malumalu ia ‘o e Lao ki he Ngāue Fakapule’anga, 2002. Ko ia ‘oku mātu’aki mahu’inga ke fakahoko ‘a e aleapau ngāueʹ ni ‘o faipau ki he laoʹ ni mo hono ngaahi tu’utu’uni mo e founga ngāue.

‘Oku mau lave’i pē ‘oku ‘ikai felotoi ‘a e ngaahi vakai ki he vāhenga mo e ngaahi monū’ia ki he lakanga fo’ouʹ ni. Kae fakatokanga’i pē kuo ‘osi fokotu’u pea ngāue ‘a e ngaahi sino ‘oku nau fakafuofua ’a e vāhenga mo e ngaahi monū’ia ko ‘eni.

2.1.2.2

“Ta’efakalao e ngāue’aki e Pa’anga ‘a e Ma’u Mafai Lahi ki he Takimamata.”

“Lolotonga ‘a e ‘ikai ha Sea ‘o e Ma’u Mafai ki he Takimamata mei he 2015-2018, ‘oku mahino ‘oku ngāue’aki pē pa’anga he ta’u kotoa ‘oku vahe’i ‘e he Fale Alea ki he Ma’u Mafai ki he Takimamata pea ‘oku maumau heni ‘a e Kupu 23(2) & Kupu 24(3) ‘o e Lao ki he Ma’u Mafai Lahi ki he Takimamata.”

a)  ‘Oku tuhu hangatonu ‘eni ki he Ma’u Mafai Lahi ki he Takimamata mo e Minisitā Takimamata ‘i he anga hono ngāue’aki ‘a e pa’anga ‘a e Pule’anga´.

e)  Fakatatau ki he Lao ki he Ma’u Mafai ki he Takimamata ‘a Tonga, Vahe 40.30, ‘oku mafai pē ‘a e Ma’u Mafai ki he fokotu’u ‘o ‘ene ‘Atita Tau’atāina; pe ko e ‘Atita Senialeʹ pe ko ha tokotaha/kautaha kehe ange. ‘Oku ‘i he Minisitā Takimamata foki ke ne tohi ‘o kole ki he ‘Atita Senialeʹ ke ne toe ‘atita’i ‘a e fakamatala pa’anga ‘a e Ma’u Mafai.

f)  ‘I he lolotongaʹ ni, ‘oku ‘ikai ko e ‘Atita Seniale´ ‘oku ‘Atita Tau’atāina ‘aki ‘e he Ma’u Mafai ki he Takimamataʹ. Neongo pē foki ko e fakapa’anga ‘o e Ma’u Mafai ‘oku fakafou mai pe ‘i he patiseti fakata’u ‘a e Potungāue Takimamata ka na’a mau feinga ke faka’apa’apa pē ki he Lao ki he Ma’u Mafaiʹ ni ‘o feinga ke ma’u ha me’a tohi mai pē ‘a e Minisitā.

h)  ‘Oku te’eki ai ma’u mai ha tohi mei he Minisitā Takimamata kiate kimautolu ke fai ‘a e ngāueʹ ni.

2.1.3

2.2

Lao ki he Patiseti ‘a e Pule’anga 2015/16, 2016/17, &2017/18.

Maumau’i mo Kākaa’i ‘a e Koloa ‘a e Pule’anga.

a)  ‘Oku ‘ikai ha toe fakamo’oni fakatapau makehe ‘oku fokotu’u mai heni. Kaneongo ia, ‘oku fekau’aki hangatonu ‘a e tukuaki’i´ ni mo e ngaahi tukuaki’i ‘i ‘olunga´.

e)  Tukukehe ange ‘a e Ma’u Mafai Lahi ki he Takimamata, ‘oku fakahoko pē ‘e he ‘Atita´ hono ‘atita’i ‘o e ngaahi vouti kuo fokotu’u mai´ pea kuo lipooti ki he kau pulengāueʹ pea mo e lipooti fakamā’opo’opo ki he ‘Eiki Sea ‘o e Falealea.

2.1.5

Kupu 51(5), Lao ‘o e Konisitūtone ‘o Tonga (Fakatonutonu) 2016

a)  Ko e kupu ko ‘eni ‘o e Konisitūtone ‘oku ne fakatapau mai ai “Kuo pau ke fa’u ‘e he Minisitā takitaha ha lipooti fakata’u ki he Fale Alea …”. Pea ko e tuhu ‘eni kiate kinautolu kau Minisitā “na’e ‘ikai kakato hono fakahū ‘enau ngaahi lipooti fakata’u ki he Falealea mei he 2015 – 2017”.

e)  Ko e anga maheni, ko e kakato pē ‘a e lipooti fakata’u ia ‘a ha Potungāue pea ‘oku fakahū leva ia he ‘oku ‘osi tala fakapatonu mai pē ‘a e ‘aho ke kakato pea fakahū ai ‘a e lipooti fakata’u. ‘Oku maau pē ‘a e lēsisita ‘a e ‘Ofisi ‘o e Falealea ki he ngaahi lipooti fakata’u pea mo e taimi ‘oku takitaha fakahū mai ai´. ‘Oku ‘ikai toe fa’a fiema’u ‘a e motu’a ‘Atita Seniale ia ke toe vakai ki he ngaahi lipooti fakata’uʹ ni.

 

Tepile 2:   Ko e Ngaahi ‘Ēlia ‘oku ‘ikai fakakau ‘i he Polokalama Ngāue 2018-19 ‘a e ‘Atita.

TUKUAKI’I

(To’o mei he Tohi Tangi)

NGAAHI FAKAMATALA FAKAMO’ONI

(To’o mei he Tohi Tangi)

‘ATITA

(Vakai ‘a e ‘Atita)

2.1.2.1   “Ta’efakalao hono Fakanofo mei he Ngāue ‘e he Minisitā ki he Takimamata ‘a e Sea ‘o e Ma’u Mafai Lahi ki he Takimamata.”

Ta’efakalao ‘ene tu’utu’uni´ pea toe talangata’a ki he tu’utu’uni ‘a e Fakamaau Lahi´ ‘i he ‘ikai ke ne fakafoki ‘a Tomifā Paea ki hono lakanga ko e Sea ‘o e Ma’u Mafai Lahi ki he Takimamata.

Ko e makatu’unga fakalao pea kuo tokanga ki ai ‘a e Fakamaau’anga´.

2.1.4.1   “Hopo ‘a e Pule’anga (Potungāue Ako & Ako Ngāue) pea moe Taki Ngāue ‘a e Potungāue Ako & Ako Ngāue, Claude Tupou, 2016.

Na’e fakafe’atungia’i ‘e he Minisitā Ako mo Ako Ngāue, Hon Samiuela ‘Akilisi Pōhiva hono fakangāue’i ‘a Claude Tupou ki he lakanga Takingāue ‘o e Potungāue Ako mo Ako Ngāue.

Ko e makatu’unga fakalao pea kuo tokanga ki ai ‘a e Fakamaau’anga ‘o e Ngāue Fakapule’anga (Public Service Tribunal).

2.1.4.2   “Hopo mo ‘Eiki Fanetupouvava’u Kaho, HSH Masela Taumoepeau Fotofili, ‘Ilaisipa ‘Alipate, Elsie Fukofuka, ‘o e Potungāue ki Muli, 2016.”

Na’e tu’utu’uni ‘e he Minisitā ki he Potungāue ki Muli, Hon. Samiuela ‘Akilisi Pōhiva, ki he Takingāue ‘o e Potungāue, Va’inga Tonē, ke fakahiki ‘a e kau ‘Ofisa Ma’olunga ‘e toko 4 ko ‘eni ki ha Potungāue kehe.

Ko e makatu’unga fakalao pea kuo tokanga ki ai ‘a e Fakamaau’anga ‘o e Ngāue Fakapule’anga (Public Service Tribunal).

Ko e toenga ‘o e ngaahi tukuaki’i;  fika 2.1.6, 2.1.7, 2.1.8, 2.1.9, 2.3, 2.4

Ko e ngaahi fakamatala kotoa pē ki he ngaahi tukuaki’i ´ni ‘oku ‘i he Tohi Tangi pē, peesi 10 ki he 18 ‘o e Tohi Tangi.

Kātoa ‘o e ngaahi tukuaki’i ko ‘eni´ ‘oku makatu’unga ‘i he ngaahi tu’unga fakalao.

 

Contents

Contents

Postal Address

Tonga Office of the Auditor General
Tupou College Old Boys Building

P.O. Box 50, Maamaloa
Vaha'akolo Road
Nuku'alofa
Tonga

 

S5 Box